Tekst'ar'o de Esperant'o

I

Ĉiu'j ide'o'j, kiu'j est'as lud'ont'a'j grav'a'n rol'o'n en la histori'o de la hom'ar'o, hav'as ĉiam tiu'n sam'a'n egal'a'n sort'o'n: kiam ili ek'aper'as, la sam'temp'ul'o'j renkont'as ili'n ne sol'e kun rimark'ind'e obstin'a mal'konfid'o, sed eĉ kun ia ne'klar'ig'ebl'a mal'amik'ec'o; la pionir'o'j de tiu'j ĉi ide'o'j dev'as mult'e batal'i kaj mult'e sufer'i; oni rigard'as ili'n kiel hom'o'j'n frenez'a'j'n, infan'e mal'saĝ'a'j'n, aŭ fin'e eĉ rekt'e kiel hom'o'j'n tre mal'util'a'j'n. Dum la hom'o'j, kiu'j okup'as si'n je ĉia plej sen'cel'a kaj sen'util'a sen'senc'aĵ'o, se ĝi nur est'as en mod'o kaj konform'a al la rutin'a'j ide'o'j de la amas'o, ĝu'as ne sol'e ĉiu'j'n bon'o'j'n de la viv'o, sed ankaŭ la honor'a'n nom'o'n de “instru'it'ul'o'j” aŭ “util'a'j publik'a'j ag'ant'o'j”, la pionir'o'j de nov'a'j ide'o'j renkont'as neni'o'n krom mok'o'j kaj atak'o'j; la unu'a renkont'it'a tre mal'mult'e lern'int'a bub'o rigard'as ili'n de alt'e kaj dir'as al ili, ke ili okup'as si'n je mal'saĝ'aĵ'o'j; la unu'a renkont'it'a gazet'a felieton'ist'o skrib'as pri ili “sprit'a'j'n” artikol'o'j'n kaj not'o'j'n, ne pren'int'e sur si'n la labor'o'n almenaŭ iom ek'sci'i, super kio ili propr'e labor'as; kaj la publik'o, kiu ĉiam ir'as kiel an'ar'o da ŝaf'o'j post la kri'em'ul'o'j, rid'as kaj rid'eg'as kaj eĉ por unu minut'o ne far'as al si la demand'o'n, ĉu ekzist'as eĉ gut'o da senc'o kaj logik'o en ĉiu'j tiu'j ĉi “sprit'a'j” mok'o'j. Pri tiu'j ĉi ide'o'j “est'as mod'o” parol'i ne ali'e, ol kun ironi'a kaj mal'estim'a rid'et'o, tial tiel ag'as ankaŭ A kaj B kaj C, kaj ĉiu el ili tim'as en'pens'iĝ'i serioz'e eĉ unu minut'o'n pri la mok'at'a ide'o, ĉar li “sci'as antaŭ'e”, ke “ĝi krom mal'saĝ'aĵ'o en'hav'as ja neni'o'n”, kaj li tim'as, ke oni iel al'kalkul'os li'n mem al la nombr'o de “tiu'j mal'saĝ'ul'o'j”, se li eĉ en la daŭr'o de unu minut'o prov'os rilat'i serioz'e al tiu ĉi mal'saĝ'aĵ'o. La hom'o'j mir'as, “kia'manier'e en ni'a praktik'a temp'o pov'as aper'i tia'j mal'saĝ'a'j fantazi'ul'o'j kaj kial oni ne met'as ili'n en la dom'o'j'n por frenez'ul'o'j”.

Sed pas'as kelk'a temp'o. Post long'a vic'o da batal'ad'o kaj sufer'o'j la “bub'o'j-fantazi'ul'o'j” ating'is la cel'o'n. La hom'ar'o far'iĝ'is pli riĉ'a per unu nov'a grav'a akir'o kaj el'tir'as el ĝi la plej vast'a'n kaj divers'form'a'n util'o'n. Tiam la cirkonstanc'o'j ŝanĝ'iĝ'as. La jam fort'iĝ'int'a nov'a afer'o ŝajn'as al la hom'o'j tiel simpl'a, tiel “kompren'ebl'a per si mem”, ke la hom'o'j ne kompren'as, kia'manier'e oni pov'is tut'a'j'n mil'jar'o'j'n viv'i sen ĝi. Kiam la post'e'ul'o'j leg'as la rakont'o'j'n pri tio, kiel si'n ten'is kontraŭ la dir'it'a ide'o la sam'temp'ul'o'j de ĝi'a nask'iĝ'o, ili absolut'e ne vol'as kred'i kaj pens'as, ke ĉio'n tio'n ĉi el'pens'is la histori'o'skrib'ant'o'j pro mok'ad'o je la for'ir'int'a'j generaci'o'j. “Ĉu efektiv'e”, ili dir'as, “la tut'a mond'o tiam konsist'is el idiot'o'j? Ĉu efektiv'e ekzist'is hom'o'j, kiu'j el'paŝ'ad'is kontraŭ la pionir'o'j kun tia'j sen'senc'a'j kontraŭ'parol'o'j, kaj la ceter'a'j hom'o'j silent'ad'is, kaj la unu'a renkont'it'a kvin'jar'a infan'o ne dir'ad'is al tiu'j kritik'ant'o'j: “Sinjor'o'j, vi ja parol'as terur'a'n, sur neni'o fond'it'a'n sen'senc'aĵ'o'n, kies re'bat'o si'n trov'as ja tuj antaŭ vi'a naz'o!”? Absolut'e ne'kompren'ebl'e! La histori'ist'o'j cert'e tro'grand'ig'as!”

Leg'u la histori'o'n de nask'iĝ'o de la krist'an'ec'o kaj de divers'a'j grand'a'j ide'o'j en la region'o de moral'o, filozofi'o kaj scienc'o; leg'u la histori'o'n de la el'trov'o de Amerik'o, de la en'konduk'o de fer'voj'o'j k. t. p., k. t. p. Ĉie tut'e tio sam'a. Es ist eine alt'e Geschichte, doch bleibt si'e immer ne'u. La lum'o aper'as kiel neces'a bezon'at'aĵ'o al tiu, kiu star'as mal'proksim'e, sed al la proksim'e star'ant'a'j ĝi tranĉ'as la okul'o'j'n kaj ili pen'as esting'i ĝi'n. La ide'o de Kolumb'o, ke “dev'as ekzist'i okcident'a voj'o Hind'uj'o'n”, ŝajn'as al ni nun tiel simpl'a, tiel natur'a, kaj ni simpl'e ne vol'as kred'i, ke pov'is iam ekzist'i hom'o'j, kiu'j, sci'ant'e jam, ke la ter'o est'as glob'o, pov'is dub'i, ke al ĉia land'o oni pov'as ven'i ne sol'e de orient'o, sed ankaŭ de okcident'o, kaj ke en tiu ĉi ne esplor'it'a okcident'o pov'as ebl'e trov'iĝ'i ne kon'at'a'j al ni interes'a'j land'o'j. Kiam ni leg'as tiu'j'n kontraŭ'parol'o'j'n, kiu'j'n oni tiam farad'is al Kolumb'o, ekzempl'e, ke neni'u okcident'e'n de Eŭrop'o vetur'is, sekv'e ĝi est'as ne ebl'a, ke Di'o mal'permes'is tio'n ĉi far'i, ke la ŝip'o'j mal'lev'iĝ'ad'os mal'supr'e'n kaj ne pov'os re'turn'e lev'iĝ'ad'i supr'e'n ... k. t. p., — ni kontraŭ'vol'e demand'as ni'n, kia'manier'e hom'o'j matur'aĝ'a'j pov'is parol'i tia'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n, pro kiu'j en ni'a temp'o ruĝ'iĝ'us ĉia infan'o. Kaj tamen en tiu temp'o ĝust'e tiu'j ĉi naiv'a'j kontraŭ'parol'o'j est'is rigard'at'a'j kiel ver'o'j, ne ebl'ig'ant'a'j i'a'n dub'o'n, kiel plej logik'a opini'o de la tut'a prudent'a mond'o, kaj la ide'o'j de Kolumb'o est'is kalkul'at'a'j kiel infan'aĵ'o, kiu est'as ind'a neni'a'n atent'o'n. Kiam oni montr'is al la hom'o'j la fort'o'n de la vapor'o kaj ĝi'a'n uz'ebl'ec'o'n, ŝajn'is, ke kia prudent'a hom'o pov'us i'o'n kontraŭ'parol'i kontraŭ ĝi? Kaj tamen kiom da mult'jar'a batal'ad'o, sufer'o'j kaj mok'o'j la el'pens'int'o dev'is el'port'i! kaj eĉ tiam, kiam fin'e prosper'is jam ating'i la cel'o'n, kiam en Angl'uj'o jam dum tut'a'j tri jar'o'j la lokomotiv'o'j kur'ad'is kaj al'port'ad'is grand'eg'a'n util'o'n, sur la kontinent'o de Eŭrop'o instru'it'a'j hom'o'j kaj eĉ tut'a'j instru'it'a'j korporaci'o'j, anstataŭ simpl'e ek'rigard'i kaj konvink'iĝ'i, skrib'ad'is ankoraŭ profund'a'pens'a'j'n traktat'o'j'n pri tio, ke konstru'ad'o de lokomotiv'o'j est'as infan'a entrepren'o, ke ĝi est'as ne ebl'a, ke ĝi est'as mal'util'a k. t. p. Kio tio ĉi est'as? ni demand'as ni'n; ĉu tio ĉi est'is ia ĉiu'hom'a epidemi'a idiot'ec'o? ĉu efektiv'e ekzist'is tia'j generaci'o'j? Jes, ekzist'is tia'j generaci'o'j, kaj ni, kiu'j nun mir'eg'as, ni en efektiv'ec'o est'as ne pli bon'a'j ol ili, kaj ni'a'j nep'o'j est'os ne pli bon'a'j ol ni. Ĉiu'j tiu'j ĉi hom'o'j kun ili'a'j indign'ig'e sen'senc'a'j kontraŭ'parol'o'j kaj atak'o'j est'is tamen ne idiot'o'j, kvankam ili nun ebl'e ŝajn'as al ni tia'j. Ili'a tut'a kulp'o konsist'is nur en tio, ke, dank’ al la natur'a spirit'a inerci'o de ĉiu el ni, ili aŭ tut'e ne vol'is pri'juĝ'i la nask'iĝ'ant'a'j'n nov'a'j'n aper'o'j'n, pli'vol'ant'e lim'ig'i si'n per san'o'sub'ten'ant'a rid'ad'o, aŭ al'paŝ'ad'is al la pri'juĝ'ad'o kun antaŭ'e jam pret'a konvink'o, ke la afer'o propon'at'a al ili est'as ne'plen'um'ebl'a, kaj ĉiu'j'n si'a'j'n argument'o'j'n ili pen'ad'is konform'ig'ad'i al tiu antaŭ'e far'it'a decid'o, ne rimark'ant'e la tut'a'n sen'fundament'ec'o'n de tiu'j ĉi argument'o'j, kaj kontraŭ la argument'o'j de la defend'ant'o'j de la nov'a ide'o ili ferm'ad'is si'a'n cerb'o'n per la plej fortik'a'j serur'o'j, kaj tial tiu'j ĉi last'a'j argument'o'j, kiu'j pen'ad'is pruv'i la ebl'ec'o'n de tio, “pri kio ĉiu'j ja sci'as, ke ĝi est'as ne'ebl'a”, dev'is ŝajn'i al tiu'j inerci'a'j hom'o'j tiel sam'e infan'a'j, kiel al ni nun ŝajn'as ili'a'j tiam'a'j kontraŭ'parol'o'j.

Al tia'j ide'o'j, kiu'j al la sam'temp'ul'o'j ŝajn'as sen'en'hav'a fantazi'o kaj al la post'e'ul'o'j ŝajn'as tia natur'a afer'o, ke ili ne kompren'as, kia'manier'e la hom'o'j mil'jar'o'j'n viv'is sen ĝi, — al tia'j ide'o'j aparten'as ankaŭ la ide'o de en'konduk'o de komun'a lingv'o por la komunik'iĝ'o'j inter divers'a'j popol'o'j. Kiam ni'a'j post'e'ul'o'j leg'os en la histori'o, ke la hom'o'j, tiu'j ĉi reĝ'o'j de la ter'o, tiu'j ĉi plej alt'a'j reprezent'ant'o'j de la mond'a inteligent'ec'o, tiu'j ĉi du'on-di'o'j, en la daŭr'o de tut'a'j mil'jar'o'j viv'is unu'j apud la ali'a'j, ne kompren'ant'e unu'j la ali'a'j'n, ili simpl'e ne vol'os kred'i. “Por tio ĉi oni ja bezon'is neni'a'n super'natur'a'n fort'o'n,” ili dir'os; “ĉiu el tiu'j ĉi hom'o'j posed'is ja kolekt'o'n da kondiĉ'a'j son'o'j, per kiu'j li tut'e preciz'e kompren'iĝ'ad'is kun si'a'j plej proksim'a'j najbar'o'j, — kiel do ne ven'is al ili en la kap'o'n konsent'iĝ'i inter si, ke unu el tia'j kolekt'o'j da kondiĉ'a'j son'o'j est'u en'konduk'it'a por la reciprok'a kompren'iĝ'ad'o inter ĉiu'j, simil'e al tio, kiel por la pli'mult'o de la kultur'a'j popol'o'j est'is en'konduk'it'a jam long'e unu kondiĉ'a kolekt'o da mezur'o'j, unu kondiĉ'a alfabet'o, unu'j kondiĉ'a'j muzik'a'j sign'o'j k. t. p.!” Ni'a'j post'e'ul'o'j indign'os, kiam ili ek'sci'os, ke la hom'o'j'n, kiu'j pen'ad'is pri la en'konduk'o de komun'a lingv'o, la sam'temp'ul'o'j montr'ad'is per la fingr'o'j, kiel mani'ul'o'j'n, bub'o'j'n, ne merit'ant'a'j'n la nom'o'n de serioz'a'j hom'o'j; ke pri tiu'j ĉi hom'o'j ĉiu mal'plen'kap'ul'o pov'is sprit'ad'i en la gazet'o'j, kiom li vol'is, kaj trov'iĝ'is neni'u, kiu dir'us al tiu'j mal'plen'kap'ul'o'j: “Vi pov'as trov'i tiu'j'n ĉi ide'o'j'n plen'um'ebl'a'j aŭ ne plen'um'ebl'a'j, — sed mok'i ili'n, eĉ ne kon'at'iĝ'int'e kun ili, est'as hont'e, sinjor'o'j!” Kor'e rid'eg'os ni'a'j post'e'ul'o'j, kiam ili aŭd'os tiu'j'n naiv'a'j'n kontraŭ'parol'o'j'n, kiu'j'n mult'a'j el ni'a'j sam'temp'ul'o'j farad'is kontraŭ la ide'o de lingv'o inter'naci'a en'tut'e kaj de lingv'o art'a special'e. Simil'e al tio, kiel ni kun rid'et'o de kompat'o rilat'as al tiu el ni'a'j pra-pra'av'o'j, kiu antaŭ kelk'e da mil'jar'o'j ebl'e protest'is kontraŭ la en'konduk'o de art'a alfabet'o, kri'ant'e kun la aplomb'o de instru'it'ul'o, sed tut'e sen'pruv'e, ke rimed'o por la esprim'ad'o de ni'a'j pens'o'j est'as objekt'o organ'a, natur'a, kre'it'a de la histori'o (skrib'ad'o per hieroglif'a'j desegn'aĵ'o'j) kaj ne pov'ant'a “est'i kre'it'a en kabinet'o”, — tiel ni'a'j post'e'ul'o'j mok'ad'os tiu'j'n sam'temp'ul'o'j'n, kiu'j nur pro tiu neni'o'n dir'ant'a cirkonstanc'o, ke la nun'a'j lingv'o'j kre'iĝ'is blind'e per si mem, aŭtoritat'e cert'ig'as, ke lingv'o ne pov'as est'i kre'it'a art'e. “Ĝis nun ne est'is, sekv'e ne pov'as est'i!” — “Kiel mi pov'as kred'i”, dir'os en la ven'ont'a cent'jar'o ia dek'jar'a lern'ant'o al si'a instru'ant'o, “ke ekzist'is hom'o'j, kiu'j ne'ad'is la ebl'ec'o'n de ekzist'ad'o de art'a lingv'o, kiam antaŭ ili'a naz'o tia lingv'o jam ekzist'is, hav'is jam riĉ'a'n literatur'o'n kaj bon'eg'e plen'um'ad'is jam en la praktik'o ĉiu'j'n funkci'o'j'n, kiu'j'n oni pov'as postul'i de lingv'o inter'naci'a, kaj tiu'j ĉi sinjor'o'j, anstataŭ babil'ad'i ĉiam teori'a'n sen'senc'aĵ'o'n, bezon'is nur mal'ferm'i la okul'o'j'n kaj ek'rigard'i! Ĉu est'as ebl'e, ke hom'o'j matur'aĝ'a'j parol'us ĉiam fraz'ist'a'n sen'senc'aĵ'o'n pri ia diferenc'o de la voĉ'a'j organ'o'j ĉe la popol'o'j, kiam ĉiu infan'o vid'is sur ĉiu paŝ'o membr'o'j'n de unu popol'o, bon'eg'e parol'ant'a'j'n en la lingv'o de ali'a popol'o!” Kaj la instru'ant'o respond'os: “ĝi est'as efektiv'e ne'kred'ebl'a, kaj tamen ĝi tiel est'is!”

Ceter'e en la nun'a temp'o en la afer'o de lingv'o inter'naci'a la rutin'o kaj spirit'a inerci'o komenc'as iom post iom ced'ad'i al la san'a prudent'o. Jam long'e tie aŭ ali'lok'e en divers'a'j gazet'o'j kaj revu'o'j aper'as artikol'o'j plen'a'j de aprob'o por la ide'o mem kaj por ĝi'a'j batal'ant'o'j. Sed tiu'j ĉi artikol'o'j est'as ankoraŭ sen'kuraĝ'a'j, kvazaŭ la aŭtor'o'j tim'as, ke oni ne el'met'u ili'n al publik'a mal'honor'o. Tiu'j ĉi sen'kuraĝ'a'j voĉ'o'j perd'iĝ'as en la laŭt'eg'a ĥor'o de la kri'ist'o'j kaj mok'ist'o'j, tiel ke la grand'eg'a pli'mult'o de la publik'o, kutim'int'a ir'ad'i nur tie'n, kie oni kri'as la plej laŭt'e, kaj opini'ad'i ĉiu'n mok'ant'o'n saĝ'ul'o, ĉiu'n atak'ant'o'n brav'ul'o kaj ĉiu'n atak'at'o'n kulp'ul'o, ĉiam ankoraŭ rigard'as la ide'o'n de lingv'o inter'naci'a kiel sen'senc'a'n infan'a'n fantazi'o'n. Tiu'n ĉi publik'o'n konvink'i ni ne entrepren'as, ĉar ĉiu'j ni'a'j vort'o'j pere'us van'e. Ili'n konvink'os nur la temp'o. Morgaŭ ĝi al la pionir'o'j de la ide'o konstru'os monument'o'j'n kun tia sam'a an'ar'a sent'o, kun kiu ĝi hodiaŭ super'ĵet'as ili'n per kot'o. Ni'a parol'o est'as difin'it'a nur por tiu'j, kiu'j prov'is rilat'i al ni'a ide'o kun juĝ'o mem'star'a, sed sub la influ'o de divers'a'j aŭd'it'a'j opini'o'j perd'is la egal'pez'o'n, ne sci'as, kiel ili dev'as si'n ten'i, dezir'us kred'i kaj sam'temp'e turment'iĝ'as per konstant'a'j dub'o'j. Por ili ni tie ĉi analiz'os la demand'o'n, ĉu efektiv'e ni, la amik'o'j de la ide'o de lingv'o inter'naci'a, labor'as por ia utopi'o, kaj ĉu minac'as al ni la danĝer'o, ke ĉiu'j ni'a'j labor'o'j pere'os van'e, kiel kred'ig'as ni'a'j kontraŭ'ul'o'j, aŭ ĉu ni ir'as al cel'o klar'e difin'it'a, sen'dub'a kaj nepr'e ating'ot'a.

Ni sci'as, estim'at'a'j aŭskult'ant'o'j, ke vi kutim'is rilat'i kun estim'o nur al tia'j argument'o'j, kiu'j est'as plen'ig'it'a'j per mult'o da citat'o'j, tra'plekt'it'a'j per mult'o da laŭt'a'j aŭtoritat'a'j nom'o'j kaj bril'as per amas'eg'o da alt'e'flug'a'j kvazaŭ-scienc'a'j fraz'o'j. Ni avert'as vi'n, ke ĉio'n tio'n ĉi vi en ni'a parol'o ne trov'os. Se vi trov'as atent'ind'a nur tio'n, kio est'as lig'it'a kun laŭt'a'j nom'o'j, leg'u i'a'n verk'o'n pri lingv'o inter'naci'a, kaj vi trov'os tie long'a'n seri'o'n da glor'a'j kaj aŭtoritat'a'j scienc'ul'o'j, kiu'j labor'is por la ide'o de lingv'o inter'naci'a. Sed ni tie ĉi for'las'os ĉi'a'n super'flu'a'n balast'o'n kaj parol'os al vi nur en la nom'o de la nud'a logik'o. Ne turn'u atent'o'n sur tio'n, kio'n dir'as Petro aŭ Johano, sed pri'pens'u mem. Se ni'a'j argument'o'j est'as ĝust'a'j, akcept'u ili'n, — se ili est'as mal'ĝust'a'j, for'ĵet'u ili'n, se eĉ mil'o'j da laŭt'a'j nom'o'j star'us post ili.

Ni analiz'os sistem'e la sekv'ant'a'j'n demand'o'j'n: (1) ĉu lingv'o inter'naci'a est'as bezon'a; (2) ĉu ĝi est'as ebl'a en princip'o; (3) ĉu ekzist'as esper'o, ke ĝi efektiv'e est'os en'konduk'it'a praktik'e; (4) kiam kaj kia'manier'e tio ĉi est'os far'it'a kaj kia lingv'o est'os en'konduk'it'a; (5) ĉu ni'a nun'a labor'ad'o konduk'as al ia difin'it'a cel'o, aŭ ni ag'as ankoraŭ blind'e kaj risk'as, ke ni'a labor'ad'o pere'os van'e, kaj prudent'a'j hom'o'j dev'as ankoraŭ si'n ten'i flank'e de ni, ĝis “la afer'o klar'iĝ'os”.

II

Ĉu lingv'o inter'naci'a est'as bezon'a? Tiu ĉi demand'o per si'a naiv'ec'o el'vok'os rid'o'n ĉe la est'ont'a'j generaci'o'j, tiel sam'e kiel ni'a'j sam'temp'ul'o'j ek'rid'us ekzempl'e ĉe la demand'o “Ĉu poŝt'o est'as bezon'a?” La pli'mult'o de la inteligent'a mond'o jam nun trov'os tiu'n ĉi demand'o'n tut'e super'flu'a; tamen pro konsekvenc'o ni met'as tiu'n ĉi demand'o'n dank’ al tio, ke ekzist'as ankoraŭ mult'e da hom'o'j, kiu'j respond'as je tiu ĉi demand'o per “ne”. La sol'a motiv'o, kiu'n kelk'a'j el tiu'j ĉi hom'o'j el'met'as, est'as sekv'ant'a: “lingv'o inter'naci'a detru'os la lingv'o'j'n naci'a'j'n kaj la naci'o'j'n”. Ni konfes'as, ke kiom ajn ni romp'is al ni la kap'o'n, ni neniel pov'is kompren'i, en kio nom'e konsist'us la mal'feliĉ'o por la hom'ar'o, se en unu bel'a tag'o montr'iĝ'us, ke ne ekzist'as jam plu naci'o'j kaj lingv'o'j naci'a'j, sed ekzist'as nur unu ĉiu'hom'a famili'o kun unu ĉiu'hom'a lingv'o. Sed ni supoz'u, ke tio ĉi efektiv'e est'us io terur'a, kaj ni rapid'os trankvil'ig'i tiu'j'n ĉi sinjor'o'j'n. Lingv'o inter'naci'a dezir'as nur don'i al la hom'o'j de mal'sam'a'j popol'o'j, kiu'j star'as unu antaŭ ali'a kiel mut'ul'o'j, la ebl'o'n kompren'ad'i unu ali'a'n, sed ĝi neniel intenc'as en'miks'iĝ'i en la intern'a'n viv'o'n de la popol'o'j. Tim'i, ke lingv'o inter'naci'a detru'os la lingv'o'j'n naci'a'j'n, est'as tiel sam'e rid'ind'e, kiel ekzempl'e tim'i, ke la poŝt'o, kiu don'as al hom'o'j mal'proksim'a'j unu de ali'a la ebl'o'n komunik'iĝ'ad'i, minac'as neni'ig'i la buŝ'a'j'n inter'parol'ad'o'j'n inter la hom'o'j! “Lingv'o inter'naci'a” kaj “lingv'o tut'mond'a” est'as du tut'e mal'sam'a'j objekt'o'j, kiu'j'n miks'i inter si oni neniel dev'as. Se ni supoz'us, ke far'iĝ'os iam kun'flu'iĝ'o de la hom'o'j en unu ĉiu'hom'a'n popol'o'n, en tiu ĉi “mal'feliĉ'o” (kiel nom'os ĝi'n la naci'a'j ŝovinist'o'j) est'os kulp'a ne la lingv'o inter'naci'a, sed la ali'iĝ'int'a'j konvink'o'j kaj opini'o'j de la hom'o'j. Tiam efektiv'e la lingv'o inter'naci'a facil'ig'os al la hom'o'j la ating'o'n de tio, kio antaŭ'e est'os princip'e decid'it'a de ili kiel dezir'ind'a; sed se la cel'ad'o al kun'flu'iĝ'o ne nask'iĝ'os ĉe la hom'o'j mem'star'e, la lingv'o inter'naci'a per si mem cert'e ne vol'os al'trud'i al la hom'o'j tia'n unu'iĝ'o'n. Las'ant'e tut'e flank'e la demand'o'n pri la dezir'ind'ec'o aŭ ne'dezir'ind'ec'o de naci'a ŝovinism'o, ni not'os nur tio'n, ke cel'ad'o'n al lingv'o inter'naci'a ne dev'as escept'i eĉ la plej varm'eg'a blind'a ŝovinism'o; ĉar la rilat'o inter cel'ad'o al lingv'o inter'naci'a kaj inter naci'a ŝovinism'o est'as tia sam'a, kiel inter naci'a patriot'ism'o kaj am'o al si'a famili'o: ĉu iu pov'as dir'i, ke la pli'grand'ig'o de reciprok'a'j komunik'iĝ'o'j kaj inter'konsent'o'j inter hom'o'j de tiu sam'a land'o (cel'ad'o patriot'a) minac'as per io al la am'o famili'a? Per si mem la lingv'o inter'naci'a ne sol'e ne pov'as mal'fort'ig'i la lingv'o'j'n naci'a'j'n, sed kontraŭ'e, ĝi sen'dub'e dev'as konduk'i al ili'a grand'a fort'ig'ad'o kaj plen'a ek'flor'ad'o: dank’ al la neces'ec'o el'lern'ad'i divers'a'j'n fremd'a'j'n lingv'o'j'n, oni nun mal'oft'e pov'as renkont'i hom'o'n, kiu posed'as perfekt'e si'a'n patr'a'n lingv'o'n, kaj la lingv'o'j mem, konstant'e kun'puŝ'iĝ'ant'e unu'j kun la ali'a'j, ĉiam pli kaj pli konfuz'iĝ'as, kripl'iĝ'as kaj perd'as si'a'n natur'a'n riĉ'ec'o'n kaj ĉarm'o'n; sed kiam ĉiu el ni dev'os el'lern'ad'i nur unu fremd'a'n lingv'o'n (kaj ankoraŭ tre facil'a'n), ĉiu el ni hav'os la ebl'o'n el'lern'i si'a'n lingv'o'n fond'e, kaj ĉiu lingv'o, liber'iĝ'int'e de la prem'ad'o de mult'a'j najbar'o'j kaj konserv'int'e plen'e por si sol'a ĉiu'j'n fort'o'j'n de si'a popol'o, dis'volv'iĝ'os baldaŭ plej potenc'e kaj bril'e.

La du'a motiv'o, kiu'n el'met'as la mal'amik'o'j de lingv'o inter'naci'a, est'as la tim'o, ke kiel lingv'o inter'naci'a est'os ebl'e elekt'it'a ia el la lingv'o'j naci'a'j kaj ke tiam la hom'o'j ne al'proksim'iĝ'os al si reciprok'e, sed simpl'e ia unu popol'o dis'prem'os kaj en'glut'os ĉiu'j'n ali'a'j'n popol'o'j'n, dank’ al la grand'eg'a super'fort'o, kiu'n ĝi ricev'os super ĉiu'j ali'a'j popol'o'j. Tiu ĉi motiv'o est'as ne tut'e sen'fundament'a; sed ĝi pov'as est'i el'met'it'a nur kontraŭ tia aŭ ali'a ne'pri'pens'it'a kaj mal'ĝust'a form'o de lingv'o inter'naci'a. Tiu ĉi motiv'o kompren'ebl'e perd'as ĉi'a'n signif'o'n, se ni turn'os atent'o'n, ke lingv'o inter'naci'a pov'as est'i kaj est'os nur ia neŭtral'a lingv'o, kiel ni mal'supr'e montr'os.

Sekv'e se ni las'os por kelk'a temp'o flank'e la demand'o'n pri la ebl'ec'o aŭ ne'ebl'ec'o de la en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a (pri tiu ĉi punkt'o ni parol'os mal'supr'e), se ni supoz'os, ke la en'konduk'o de tia lingv'o de'pend'as nur de ni'a dezir'o, kaj se ni escept'os i'a'n kri'ant'a'n erar'paŝ'o'n en la elekt'o de la lingv'o, ĉiu dev'as konsent'i, ke pri mal'util'o de lingv'o inter'naci'a neniel pov'as est'i eĉ la plej mal'grand'a parol'o. Sed la util'o, kiu'n tia lingv'o al'port'us al la mond'o, est'as tiel grand'eg'a kaj vid'ebl'a por ĉiu, ke pri tio ĉi ni propr'e ne bezon'us parol'i. Tamen kelk'e da vort'o'j ni dir'os pri tio ĉi, se eĉ simpl'e pro plen'ec'o de ni'a analiz'o.

Ĉu vi ek'pens'is iam pri tio, kio propr'e lev'is la hom'ar'o'n tiel ne'ating'ebl'e alt'e super ĉiu'j ali'a'j best'o'j, kiu'j ja en efektiv'ec'o est'as konstru'it'a'j laŭ tiu sam'a tip'o, kiel la hom'o? La tut'a'n ni'a'n alt'a'n kultur'o'n kaj civilizaci'o'n ni dank'as nur al unu objekt'o: al la posed'ad'o de lingv'o, kiu ebl'ig'is al ni la inter'ŝanĝ'ad'o'n de pens'o'j. Kio est'us kun ni, fier'a'j reĝ'o'j de la mond'o, se ni ne pov'us lingv'e komunik'iĝ'ad'i unu'j kun ali'a'j, se si'a'n tut'a'n sci'o'n kaj inteligent'ec'o'n ĉiu el ni dev'us de la komenc'o mem el'labor'ad'i al si mem, anstataŭ farad'i uz'o'n — dank’ al inter'ŝanĝ'o de pens'o'j — de la jam pret'a'j frukt'o'j de la spert'o kaj divers'a'j sci'o'j de tut'a'j mil'jar'o'j de tut'a'j milion'o'j kaj miliard'o'j da ali'a'j simil'a'j al ni kre'it'aĵ'o'j? Ni tiam eĉ per unu plej mal'grand'a ŝtup'et'o ne star'us pli alt'e ol tiu'j divers'a'j best'o'j, kiu'j ni'n ĉirkaŭ'as kaj kiu'j est'as tiel sen'saĝ'a'j kaj sen'help'a'j!For'pren'u de ni la man'o'j'n kaj la pied'o'j'n kaj kio'n vi vol'as, sed las'u al ni nur la pov'ad'o'n inter'ŝanĝ'ad'i la pens'o'j'n, — kaj ni rest'os tiu'j sam'a'j reĝ'o'j de la natur'o, kaj ni konstant'e kaj sen'fin'e perfekt'iĝ'ad'os; sed don'u al ĉiu el ni eĉ cent'o'n da man'o'j, don'u al ni eĉ cent'o'n da divers'a'j ĝis nun ne kon'at'a'j sent'o'j kaj pov'o'j, sed for'pren'u de ni la pov'o'n de inter'ŝanĝ'ad'o de pens'o'j — kaj ni rest'os sen'saĝ'a'j kaj sen'help'a'j best'o'j. Sed se la tre ne'plen'a kaj tre lim'ig'it'a ebl'ec'o de inter'ŝanĝ'o de pens'o'j hav'is por la hom'ar'o tia'n grand'eg'a'n signif'o'n, ek'pens'u pri tio, kia'n grand'eg'a'n kaj kun neni'o kompar'ebl'a'n util'o'n don'us al la hom'ar'o tiu lingv'o, kiu far'us la inter'ŝanĝ'ad'o'n de pens'o'j plen'a, kaj dank’ al kiu ne sol'e A hav'us la ebl'o'n kompren'iĝ'ad'i kun B, C kun D, E kun F, sed ĉiu el ili pov'us kompren'iĝ'ad'i kun ĉiu el la ali'a'j! Tut'a cent'o da plej grand'a'j el'pens'o'j ne far'os en la viv'o de la hom'ar'o tia'n grand'a'n kaj bon'far'a'n revoluci'o'n, kia'n far'os la en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a! Ni pren'u kelk'a'j'n mal'grand'a'j'n ekzempl'o'j'n. Ni pen'as traduk'ad'i la verk'o'j'n de ĉiu naci'o en la lingv'o'j'n de ĉiu'j ali'a'j naci'o'j; sed tio ĉi en'glut'as ja ne'produkt'iv'e grand'eg'a'n mult'o'n da labor'o'j kaj mon'o, kaj tamen malgraŭ ĉio ni pov'as traduk'i nur la plej sen'signif'a'n part'o'n de la hom'a literatur'o, kaj la grand'eg'a pli'mult'o de la hom'a literatur'o kun riĉ'a'j proviz'o'j da divers'a'j pens'o'j por ĉiu el ni rest'as ne'akir'ebl'a. Sed kiam ekzist'us lingv'o inter'naci'a, tiam ĉio, kio aper'as en la region'o de la hom'a pens'o, est'us traduk'at'a nur en tiu'n ĉi unu neŭtral'a'n lingv'o'n kaj mult'a'j verk'o'j est'us skrib'at'a'j rekt'e en tiu ĉi lingv'o, kaj ĉiu'j produkt'o'j de la hom'a spirit'o far'iĝ'us akir'ebl'a'j por ĉiu el ni. Por la perfekt'ig'ad'o de tiu aŭ ali'a branĉ'o de la hom'a'j sci'o'j ni aranĝ'as sur ĉiu paŝ'o inter'naci'a'j'n kongres'o'j'n, — sed kia'n mizer'a'n rol'o'n ili lud'as, kiam part'o'pren'i en ili pov'as ne tiu, kiu efektiv'e kun util'o dezir'us i'o'n aŭd'i, ne tiu, kiu efektiv'e i'o'n grav'a'n vol'us komunik'i, sed nur tiu, kiu sci'as babil'ad'i en kelk'a'j lingv'o'j. Ni'a viv'o est'as mal'long'a, kaj la scienc'o est'as vast'a; ni dev'as lern'i, lern'i, lern'i! Al la lern'ad'o ni pov'as dediĉ'i nur part'o'n de ni'a mal'long'a viv'o, nom'e ni'a'j'n infan'a'j'n kaj jun'ul'a'j'n jar'o'j'n; sed ho ve! grand'a part'o de tiu ĉi kar'a temp'o for'ir'as tut'e ne'produkt'iv'e por la el'lern'ad'o de lingv'o'j! Kiom mult'e ni gajn'us, se, dank’ al ekzist'ad'o de lingv'o inter'naci'a, ni pov'us la tut'a'n temp'o'n, dediĉ'at'a'n nun al la ne'produkt'iv'a lern'ad'o de lingv'o'j, dediĉ'i al la lern'ad'o de efektiv'a'j kaj pozitiv'a'j scienc'o'j! Kiel alt'e tiam lev'iĝ'us la hom'ar'o! ...

Sed ni ne parol'os plu pri tiu ĉi punkt'o, ĉar kiel ajn ĉiu el ni'a'j aŭskult'ant'o'j rilat'us al tiu aŭ ali'a form'o de lingv'o inter'naci'a, ni dub'as, ĉu trov'iĝ'os inter ili eĉ unu, kiu dub'us la util'ec'o'n mem de tia lingv'o. Sed ĉar al mult'a'j hom'o'j, kiu'j ne kutim'is don'ad'i al si preciz'a'n kalkul'o'n pri si'a'j simpati'o'j kaj antipati'o'j, ordinar'e ŝajn'as, ke se ili ne aprob'as tiu'n aŭ ali'a'n form'o'n de ia ide'o, ili nepr'e dev'as atak'i la ide'o'n mem en'tut'e, — tial ni, pro sistem'ec'o de ni'a analiz'o, pet'as ĉiu'n el la estim'at'a'j aŭskult'ant'o'j antaŭ ĉio not'i al si bon'e en la memor'o, ke pri la util'ec'o de lingv'o inter'naci'a en'tut'e — se tia est'us en'konduk'it'a — li ne dub'as. Ek'memor'u do, sinjor'o'j, bon'e la unu'a'n konklud'o'n, al kiu ni ven'is, not'u al vi kaj ek'memor'u, ke kun tiu ĉi konklud'o vi konsent'as, nom'e:

La ekzist'ad'o de lingv'o inter'naci'a, per kiu pov'us kompren'iĝ'ad'i inter si la hom'o'j de ĉiu'j land'o'j kaj popol'o'j, al'port'us al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n.

III

Nun ni trans'ir'os al la du'a demand'o: “ĉu lingv'o inter'naci'a est'as ebl'a?” Ankaŭ pri tio ĉi neni'a sen'antaŭ'juĝ'a hom'o eĉ unu minut'o'n pov'as dub'i, ĉar ne sol'e ne ekzist'as eĉ la plej mal'grand'a'j fakt'o'j, kiu'j parol'us kontraŭ tia ebl'ec'o, sed ne ekzist'as eĉ la plej mal'grand'a'j kaŭz'o'j, kiu'j dev'ig'us eĉ unu minut'o'n dub'i pri tia ebl'ec'o. Ekzist'as en efektiv'ec'o hom'o'j, kiu'j kun scienc'a aplomb'o kred'ig'as, kvazaŭ lingv'o est'as objekt'o natur'a, organ'a, kiu de'pend'as de apart'a'j fiziologi'a'j ec'o'j de la organ'o'j de parol'o de ĉiu popol'o, de la klimat'o, hered'ec'o, kruc'iĝ'ad'o de ras'o'j, histori'a'j kondiĉ'o'j k. t. p. Kaj al la amas'o tia'j instru'it'a'j parol'o'j tre impon'as, precip'e se ili en sufiĉ'a mezur'o est'as tra'plekt'it'a'j per divers'a'j citat'o'j kaj per mister'a'j por la amas'o termin'o'j teĥnik'a'j. Sed hom'o kler'a, kiu kuraĝ'as hav'i propr'a'n juĝ'o'n, sci'as ja tre bon'e, ke ĉio tio ĉi est'as nur sen'en'hav'a pseŭdo-scienc'a babil'ad'o, kiu hav'as neni'a'n senc'o'n kaj kiu'n re'bat'i pov'us tre facil'e la unu'a renkont'it'a infan'o. El la ĉiu'tag'a spert'o ni ĉiu'j ja sci'as tre bon'e, ke se ni pren'os infan'o'n el kiu ajn land'o aŭ naci'o kaj de la tag'o de ĝi'a nask'iĝ'o eduk'ad'os ĝi'n inter person'o'j de naci'o tut'e fremd'a kaj eĉ antipod'a por ĝi, ĝi parol'ad'os en la lingv'o de tiu ĉi naci'o tiel sam'e bon'eg'e kaj pur'e, kiel ĉiu natur'a fil'o de tiu ĉi naci'o. Se por hom'o matur'aĝ'a est'as ordinar'e mal'facil'e el'lern'i fremd'a'n lingv'o'n, tio ĉi ja tut'e ne ven'as de la konstru'o de li'a'j organ'o'j de parol'o, sed simpl'e de tio, ke li ne hav'as pacienc'o'n, ne hav'as temp'o'n, ne hav'as instru'ant'o'j'n, ne hav'as rimed'o'j'n k. t. p. Tiu ĉi sam'a matur'aĝ'ul'o renkont'us ja tiu'j'n ĉi sam'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n ĉe la el'lern'ad'o de si'a hejm'a lingv'o, se li en la infan'ec'o ne est'us eduk'it'a en tiu ĉi lingv'o, sed dev'us el'lern'ad'i ĝi'n per help'o de lecion'o'j. Fin'e ĉiu kler'a hom'o ja ankaŭ nun dev'as el'lern'ad'i kelk'a'j'n fremd'a'j'n lingv'o'j'n, kaj li cert'e ne elekt'as tiu'j'n lingv'o'j'n, kiu'j kvazaŭ est'as konform'a'j al li'a'j organ'o'j de parol'ad'o, sed nur tiu'j'n, kiu'j'n li bezon'as; est'as sekv'e neni'o ne'ebl'a en tio, ke anstataŭ ke ĉiu lern'as divers'a'j'n lingv'o'j'n, ĉiu'j el'lern'ad'u unu sam'a'n lingv'o'n kaj sekv'e pov'u kompren'ad'i unu ali'a'n. Se eĉ ĉiu posed'us la komun'e'akcept'it'a'n lingv'o'n ne en plen'a perfekt'ec'o, eĉ tiam la demand'o de lingv'o inter'naci'a est'us jam decid'it'a, kaj la hom'o'j ĉes'us star'ad'i unu antaŭ ali'a kiel surd'a-mut'a'j. Kaj oni dev'as ja memor'i, ke se ĉie est'us sci'at'e, ke por komunik'iĝ'o'j kun la tut'a mond'o oni dev'as el'lern'i nur unu lingv'o'n — ĉie ekzist'us mult'eg'o da bon'a'j instru'ist'o'j de tiu ĉi lingv'o, da special'a'j lern'ej'o'j, ĉiu el'lern'ad'us tiu'n ĉi lingv'o'n kun la plej grand'a volont'ec'o kaj fervor'ec'o, kaj fin'e ĉiu'j ge'patr'o'j al'kutim'ig'ad'us si'a'j'n infan'o'j'n al tiu ĉi lingv'o en la infan'ec'o, paralel'e kun la patr'a lingv'o. Sekv'e, las'ant'e dum'e flank'e la demand'o'n pri tio, ĉu la hom'o'j vol'os elekt'i i'a'n unu lingv'o'n por la rol'o de inter'naci'a kaj ĉu prosper'os al ili ven'i al inter'konsent'o pri tiu ĉi elekt'o, ni dum'e konstat'as tiu'n fakt'o'n, kiu kun plen'a sen'dub'ec'o sekv'as el ĉio, kio'n ni dir'is supr'e, nom'e, ke la ekzist'ad'o mem de lingv'o inter'naci'a est'as tut'e ebl'a. Not'u do al vi bon'e en la memor'o tiu'j'n du sen'dub'a'j'n konklud'o'j'n, al kiu'j ni ven'is ĝis nun, nom'e:

1. Lingv'o inter'naci'a al'port'us al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n;

2. La ekzist'ad'o de lingv'o inter'naci'a est'as plen'e ebl'a.

Iv

Ĉu lingv'o inter'naci'a est'os iam en'konduk'it'a? Se ni ven'is al la konklud'o, ke lingv'o inter'naci'a al'port'us al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n kaj ke ĝi'a ekzist'ad'o est'as ebl'a, el tiu'j ĉi du konklud'o'j jam per si mem el'flu'as la konklud'o, ke tia lingv'o pli aŭ mal'pli fru'e nepr'e est'os en'konduk'it'a, ĉar ali'e ni dev'us ne'i ĉe la hom'ar'o la ekzist'ad'o'n de ĉia eĉ plej element'a inteligent'ec'o. Se lingv'o, pov'ant'a plen'um'ad'i la rol'o'n de inter'naci'a, ĝis nun ankoraŭ ne ekzist'us, sed dev'us ankoraŭ est'i kre'it'a, tiam respond'o je la demand'o met'it'a en la komenc'o de tiu ĉi ĉapitr'o est'us dub'a, ĉar est'us ne'sci'at'e ankoraŭ, ĉu oni pov'os kre'i tia'n lingv'o'n. Sed ni ja sci'as, ke da lingv'o'j ekzist'as tre mult'e kaj ke ĉiu el ili en okaz'o de bezon'o pov'us est'i difin'it'a kiel inter'naci'a, nur kun tia diferenc'o, ke unu el ili pli taŭg'us por tiu ĉi cel'o kaj ali'a mal'pli. Ni hav'as sekv'e ĉio'n pret'a'n, kaj ni bezon'as nur ek'dezir'i kaj elekt'i, — kaj en tia okaz'o la respond'o je la supr'e met'it'a demand'o jam ne pov'as est'i dub'a. La hom'o'j viv'as per viv'o konsci'a kaj sen'ĉes'e cel'ad'as al si'a bon'o; tial se ni sci'as, ke tiu aŭ ali'a afer'o promes'as al la hom'o'j grand'eg'a'n kaj sen'dub'a'n util'o'n kaj ke ĝi est'as por ili ating'ebl'a, ni ĉiam kun plen'a cert'ec'o pov'as antaŭ'dir'i, ke de tiu moment'o, kiam la hom'o'j nur ek'turn'is si'a'n atent'o'n al tiu ĉi afer'o, ili jam obstin'e cel'ad'os al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉes'os en si'a cel'ad'o tiel long'e, ĝis ili la afer'o'n ating'os. Se du hom'a'j grup'o'j est'as dis'ig'it'a'j unu de ali'a per river'et'o, sed sci'as, ke por ili est'us tre util'e komunik'iĝ'ad'i inter si, kaj ili vid'as, ke tabul'o'j por la kun'ig'o de ambaŭ bord'o'j kuŝ'as tut'e pret'a'j apud ili'a'j man'o'j, tiam oni ne bezon'as est'i profet'o, por antaŭ'vid'i kun plen'a cert'ec'o, ke pli aŭ mal'pli fru'e tabul'o est'os trans'ĵet'it'a trans la river'et'o kaj komunik'iĝ'ad'o est'os aranĝ'it'a. Est'as ver'o, ke pas'as ordinar'e kelk'a temp'o en ŝancel'iĝ'ad'o, kaj tiu ĉi ŝancel'iĝ'ad'o est'as ordinar'e kaŭz'at'a de la plej sen'senc'a'j pretekst'o'j: saĝ'a'j hom'o'j dir'as, ke cel'ad'o al aranĝ'o de komunik'iĝ'o est'as infan'aĵ'o, ĉar neni'u el ili okup'as si'n je met'ad'o de tabul'o'j trans river'et'o, kaj tiu ĉi afer'o est'as tut'e ne en mod'o; spert'a'j hom'o'j dir'as, ke la antaŭ'ul'o'j ne met'ad'is tabul'o'j'n trans river'et'o, sekv'e ĝi est'as utopi'o; instru'it'a'j hom'o'j pruv'as, ke komunik'iĝ'ad'o pov'as est'i nur afer'o natur'a kaj ke la hom'a organism'o ne pov'as si'n mov'ad'i sur tabul'o'j, k. t. p. Tamen pli aŭ mal'pli fru'e tabul'o est'as trans'met'at'a kaj la komunik'iĝ'ad'o est'as aranĝ'at'a. Tiel est'is kun ĉiu util'a ide'o, tiel est'is kun ĉiu util'a el'pens'o; apenaŭ la sen'antaŭ'juĝ'a'j hom'o'j venad'is al sen'dub'a konklud'o, ke la don'it'a afer'o est'as tre util'a kaj sam'temp'e efektiv'ig'ebl'a, ili pov'is ĉiam sci'i antaŭ'e kun plen'a cert'ec'o, ke pli aŭ mal'pli fru'e la afer'o nepr'e est'os akcept'it'a, malgraŭ ĉia batal'ad'o de la flank'o de la rutin'ul'o'j; ĉar tio'n ĉi garanti'as ne sol'e la natur'a inteligent'ec'o de la hom'ar'o, sed ankaŭ ĝi'a cel'ad'o al si'a praktik'a bon'o kaj profit'o. Tiel est'os ankaŭ kun la lingv'o inter'naci'a. En la daŭr'o de mult'a'j cent'jar'o'j la hom'o'j, ankoraŭ ne tre bezon'ant'e lingv'o'n inter'naci'a'n, ne en'pens'iĝ'ad'is pri tiu ĉi demand'o; sed nun, kiam la fort'iĝ'int'a'j komunik'iĝ'o'j inter la hom'o'j turn'is ili'a'n atent'o'n al tiu ĉi demand'o, nun, kiam la hom'o'j komenc'is konvink'iĝ'ad'i, ke lingv'o inter'naci'a al'port'os al ili grand'eg'a'n util'o'n kaj ke ĝi est'as ating'ebl'a, ili sen ia dub'o jam cel'ad'os al ĝi ĉiam pli kaj pli, ĝi'a neces'ec'o far'iĝ'ad'os por ili kun ĉiu tag'o ĉiam pli sent'ebl'a, kaj ili jam ne trankvil'iĝ'os tiel long'e, ĝis la demand'o est'os solv'it'a. Ĉu vi pov'as tio'n ĉi dub'i? Cert'e ne! Kiam tio ĉi ven'os — ni ne intenc'as nun antaŭ'dir'i: pov'as est'i, ke ĝi ven'os post unu jar'o, post dek jar'o'j, post cent jar'o'j aŭ eĉ post kelk'a'j cent'o'j da jar'o'j, — sed unu afer'o est'as jam sen'dub'a, ke kiom ajn dev'os sufer'i la unu'a'j pionir'o'j de tiu ĉi ide'o, kaj se eĉ tiu ĉi ide'o mult'a'j'n foj'o'j'n en'dorm'iĝ'ad'us je tut'a'j dek'jar'o'j, ĝi jam neniam mort'os: ĉiam pli oft'e kaj pli obstin'e ek'son'ad'os voĉ'o'j, postul'ant'a'j en'konduk'o'n de lingv'o inter'naci'a, kaj fin'e, pli aŭ mal'pli fru'e — se la demand'o ne est'os solv'it'a de la societ'o mem — la reg'ist'ar'o'j de ĉiu'j land'o'j dev'os ced'i, aranĝ'i inter'naci'a'n kongres'o'n kaj elekt'i i'a'n unu lingv'o'n kiel inter'naci'a'n. Tie ĉi pov'as est'i nur demand'o pri la temp'o: unu'j el vi dir'os, ke tio ĉi ven'os tre baldaŭ, ali'a'j dir'os, ke ĝi ven'os nur en plej mal'proksim'a est'ont'ec'o; sed ke tiu ĉi fakt'o en'tut'e iam ven'os kaj ke la hom'ar'o, vid'ant'e la grand'eg'a'n util'ec'o'n kaj sam'temp'e la ating'ebl'ec'o'n de lingv'o inter'naci'a, ne rest'os etern'e indiferent'a por tiu ĉi afer'o kaj sen'help'a an'ar'o da ekzist'aĵ'o'j, ne kompren'ant'a'j unu ali'a'n — pri tio ĉi cert'e neni'u el vi dub'as eĉ minut'o'n. Ni pet'as vi'n tial not'i al vi en la memor'o la tri'a'n konklud'o'n, al kiu ni ven'is, nom'e:

“Pli aŭ mal'pli fru'e lingv'o inter'naci'a nepr'e est'os en'konduk'it'a.”

Tie ĉi ni far'os mal'grand'a'n paŭz'o'n kaj dir'os kelk'e da vort'o'j pri ni, batal'ant'o'j pro la ide'o de lingv'o inter'naci'a. El ĉio pruv'it'a de ni vi vid'as, ke ni tut'e ne est'as tia'j fantazi'ist'o'j kaj utopi'ist'o'j, kia'j'n mult'a'j el vi ebl'e vid'is en ni kaj kia'j'n ni'n pentr'as mult'a'j gazet'o'j, ne dezir'ant'a'j en'iĝ'ad'i en la esenc'o'n de tio, pro kio ni batal'as. Vi vid'as, ke ni batal'as pro afer'o, kiu al'port'os al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n kaj kiu pli aŭ mal'pli fru'e nepr'e est'os ating'it'a. Ĉiu prudent'a hom'o pov'as sekv'e kuraĝ'e al'iĝ'i al ni, ne tim'ant'e la mok'o'j'n de la mal'saĝ'a kaj ne'pens'ant'a amas'o. Ni batal'as pro afer'o tut'e pri'pens'it'a kaj cert'a, kaj tial neni'a'j mok'o'j nek atak'o'j ni'n debat'os de la voj'o. La est'ont'ec'o aparten'as al ni. Ni supoz'u eĉ, ke tiu form'o de lingv'o inter'naci'a, pro kiu ni batal'as, montr'iĝ'os en la est'ont'ec'o kiel erar'a kaj ke ven'ont'a lingv'o inter'naci'a est'os ne tiu, kiu'n ni elekt'is, — sed tio ĉi ja tut'e ni'n ne dev'as konfuz'i, ĉar ni batal'as ne pro la form'o, sed pro la ide'o, kaj form'o'n konkret'a'n al ni'a batal'ad'o ni don'is nur tial, ke ĉia batal'ad'o abstrakt'a kaj teori'a ordinar'e al neni'o konduk'as. Mal'supr'e ni pruv'os, ke eĉ ankaŭ tiu konkret'a form'o de la lingv'o est'as tut'e pri'pens'it'a kaj hav'as sen'dub'a'n est'ont'ec'o'n; sed se vi eĉ tio'n ĉi dub'us, la form'o ja neniom ni'n lig'as: se tiu ĉi form'o montr'iĝ'os erar'a, ni morgaŭ ĝi'n ŝanĝ'os, kaj en okaz'o de bezon'o ni ĝi'n post-morgaŭ ankoraŭ unu foj'o'n ŝanĝ'os, sed ni batal'ad'os pro ni'a ide'o tiel long'e, ĝis ĝi pli aŭ mal'pli fru'e est'os plen'e efektiv'ig'it'a. Se ni, obe'ant'e la voĉ'o'n de la indiferent'a ego'ism'o, de'ten'ad'us ni'n de ni'a labor'ad'o nur tial, ke kun la temp'o la form'o de la lingv'o inter'naci'a ebl'e est'os ali'a, ol tiu, pro kiu ni nun labor'as, tio ĉi signif'us tio'n sam'a'n, kiel ekzempl'e rifuz'i la uz'ad'o'n de vapor'o tial, ke post'e ebl'e est'os trov'it'a pli bon'a rimed'o de komunik'iĝ'ad'o, aŭ rifuz'i regn'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n tial, ke post'e iam ebl'e est'os trov'it'a'j pli bon'a'j form'o'j por la regn'a konstru'o. Nun ni est'as ankoraŭ mal'fort'a'j, kaj ĉia bub'o pov'as ankoraŭ mok'ad'i ni'n kaj montr'ad'i ni'n per la fingr'o'j; sed plej bon'e rid'as tiu, kiu rid'as la last'a. Ni'a afer'o ir'as mal'rapid'e kaj mal'facil'e; tre pov'as est'i, ke la pli'mult'o de ni ne ĝis'viv'os tiu'n moment'o'n, kiam montr'iĝ'os la frukt'o'j de ni'a ag'ad'o kaj ĝis la mort'o mem ni est'os objekt'o de mok'o'j; sed ni ir'os en la tomb'o'n kun la konsci'o, ke ni'a afer'o ne mort'os, ke ĝi mort'i neniam pov'as, ke pli aŭ mal'pli fru'e ĝi dev'as ating'i la cel'o'n. Kaj se eĉ, lac'a'j de la sen'dank'a labor'ad'o, ni kun mal'esper'o kaj apati'o las'us fal'i la man'o'j'n, — tut'e egal'e, la afer'o ne mort'os: anstataŭ la lac'ig'it'a'j batal'ant'o'j aper'os batal'ant'o'j nov'a'j; ĉar ni de'nov'e ripet'as, ke se est'as ekster dub'o, ke lingv'o inter'naci'a al'port'us al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n kaj ke ĝi est'as ating'ebl'a, en tia okaz'o por neni'a hom'o ne blind'ig'it'a de rutin'o pov'as est'i ia dub'o, ke ĝi pli aŭ mal'pli fru'e nepr'e est'os ating'it'a, kaj ni'a konstant'a labor'ad'o est'os por la hom'ar'o etern'a memor'ig'ad'o tiel long'e, ĝis la ide'o de lingv'o inter'naci'a est'os efektiv'ig'it'a. La post'e'ul'o'j ben'os ni'a'n memor'o'n, kaj al tiu'j saĝ'a'j hom'o'j, kiu'j nun nom'as ni'n fantazi'ist'o'j, ili rilat'os tiel, kiel ni nun rilat'as al la saĝ'a'j sam'temp'ul'o'j de la el'trov'o de Amerik'o, de la el'pens'o de vapor'vetur'il'o'j k. t. p.

V

Sed ni re'ven'u al ni'a inter'romp'it'a analiz'ad'o. Ni pruv'is, ke lingv'o inter'naci'a pli aŭ mal'pli fru'e nepr'e est'os en'konduk'it'a; sed rest'as la demand'o: kiam kaj kia'manier'e ĝi ven'os? Pov'as est'i, ke tio ĉi ven'os nur post cent'o'j aŭ ebl'e eĉ post mil'o'j da jar'o'j? Ĉu por tio ĉi est'as bezon'a nepr'e reciprok'a inter'konsent'o de la reg'ist'ar'o'j de ĉiu'j land'o'j? Por don'i pli-mal'pli kontent'ig'a'j'n respond'o'j'n je tiu'j ĉi demand'o'j, ni dev'as antaŭ'e analiz'i ali'a'n demand'o'n, nom'e: “Ĉu oni pov'as antaŭ'vid'i, kia lingv'o est'os inter'naci'a?” Inter la unu'a'j demand'o'j kaj la last'a ekzist'as la sekv'ant'a mal'vast'a lig'it'ec'o: se oni ne pov'as antaŭ'vid'i, kia lingv'o est'os far'it'a inter'naci'a, kaj se divers'a'j lingv'o'j hav'as por tio ĉi pli-mal'pli egal'a'j'n ŝanc'o'j'n, tiam oni dev'as atend'i ĝis la reg'ist'ar'o'j de ĉiu'j (almenaŭ la plej grav'a'j) regn'o'j decid'os aranĝ'i por tiu ĉi cel'o kongres'o'n kaj decid'i la demand'o'n pri lingv'o inter'naci'a. Kiu sci'as, kun kia grand'a mal'facil'ec'o la reg'ist'ar'o'j decid'iĝ'as por ĉia nov'a afer'o, tiu kompren'os, ke pas'os ankoraŭ tre kaj tre mult'e da jar'o'j, antaŭ ol la reg'ist'ar'o'j trov'os la demand'o'n de lingv'o inter'naci'a sufiĉ'e matur'iĝ'int'a kaj ind'a je ili'a en'miks'iĝ'o, kaj post'e pas'os kred'ebl'e ankoraŭ vic'o da jar'o'j por la labor'ad'o de divers'a'j komitat'o'j kaj diplomati'ist'o'j, antaŭ ol la afer'o est'os decid'it'a. Apart'a'j person'o'j kaj societ'o'j tie ĉi neni'o'n pov'us far'i; ili pov'us nur konstant'e instig'ad'i la reg'ist'ar'o'j'n, sed mem solv'i la demand'o'n sen la en'miks'iĝ'o de la reg'ist'ar'o'j ili ne pov'us. Ĝis la solv'o de la demand'o en tia okaz'o est'us sekv'e ankoraŭ tre kaj tre mal'proksim'e. Sed tut'e ali'a afer'o est'us, se montr'iĝ'us, ke oni pov'as antaŭ'e antaŭ'vid'i kun plen'a preciz'ec'o kaj plen'a cert'ec'o, kia nom'e lingv'o est'os iam inter'naci'a: tiam oni jam ne bezon'us atend'i ebl'e sen'fin'a'n mult'o'n da jar'o'j, tiam ĉia societ'o, ĉia apart'a person'o pov'us laŭ si'a propr'a gvid'o labor'i por la dis'vast'ig'o de tiu ĉi lingv'o; la nombr'o da adept'o'j de tiu ĉi lingv'o kresk'ad'us kun ĉiu hor'o, ĝi'a literatur'o rapid'e riĉ'iĝ'ad'us, kongres'o'j inter'naci'a'j tuj pov'us komenc'i uz'ad'i ĝi'n por la reciprok'a kompren'iĝ'ad'o de si'a'j membr'o'j, kaj en la plej mal'long'a temp'o tiu ĉi lingv'o tiom fortik'iĝ'us en la tut'a mond'o, ke al la reg'ist'ar'o'j rest'us nur don'i si'a'n sankci'o'n al fakt'o jam plen'um'iĝ'int'a. Ĉu ni pov'as antaŭ'vid'i, kia lingv'o est'os inter'naci'a? Feliĉ'e ni pov'as respond'i tiu'n ĉi demand'o'n tut'e pozitiv'e: “jes, ni pov'as antaŭ'vid'i, kia lingv'o est'os inter'naci'a, ni pov'as tio'n ĉi antaŭ'vid'i kun plen'a preciz'ec'o kaj cert'ec'o, sen ia ombr'o da dub'o”.

Por konvink'i pri tio ĉi ni'a'j'n aŭskult'ant'o'j'n, ni pet'as ili'n prezent'i al si, ke kongres'o da reprezent'ant'o'j de divers'a'j regn'o'j jam efektiv'iĝ'is, kaj ni tra'rigard'os, kia'n lingv'o'n ili pov'us elekt'i. Ne mal'facil'e est'os por ni pruv'i, ke ekzist'as nur unu sol'a lingv'o, kiu'n ili pov'us elekt'i, kaj ke ĉia elekt'o de ia ali'a lingv'o est'us por ili rekt'e ne ebl'a, se ili eĉ vol'us ĝi'n elekt'i, kaj ke se ili kontraŭ ĉiu atend'o kaj spit'e ĉiu'j argument'o'j de la san'a prudent'o tamen elekt'us i'a'n ali'a'n lingv'o'n, tiam kontraŭ tio ĉi protest'us la viv'o mem, kaj ili'a elekt'o rest'us nur mal'viv'a liter'o.

Tiel ni prezent'u al ni, ke la reprezent'ant'o'j de divers'a'j regn'o'j kun'vetur'iĝ'is kaj ke ili al'paŝ'as al la elekt'o de lingv'o inter'naci'a. Al ili antaŭ'star'us la sekv'ant'a: (1) aŭ elekt'i i'a'n el la ekzist'ant'a'j lingv'o'j viv'ant'a'j, (2) aŭ elekt'i i'a'n el la lingv'o'j mort'int'a'j (ekzempl'e latin'a'n, grek'a'n, hebre'a'n), (3) aŭ elekt'i i'a'n el la ekzist'ant'a'j lingv'o'j art'a'j, (4) aŭ difin'i komitat'o'n, kiu okup'us si'n je la kre'ad'o de lingv'o tut'e nov'a, ankoraŭ ne ekzist'ant'a. Por ke ni'a'j aŭskult'ant'o'j pov'u pens'e part'o'pren'i en la labor'o'j kaj konsider'o'j de la elekt'ant'o'j, ni dev'as antaŭ'e kon'at'iĝ'i ili'n iom kun la karakter'o de la nom'it'a'j lingv'a'j kategori'o'j. La karakter'o de la lingv'o'j viv'ant'a'j kaj mort'int'a'j est'as al la aŭskult'ant'o'j pli aŭ mal'pli kon'at'a, ni dir'os tial kelk'e da vort'o'j nur pri la lingv'o'j art'a'j, kiu'j por la pli'mult'o de ni'a'j aŭskult'ant'o'j prezent'as kred'ebl'e absolut'a'n terra incognita.

Kia'manier'e ĉe la hom'o'j nask'iĝ'is la ide'o de lingv'o art'a, kiel tiu ĉi ide'o dis'volv'iĝ'ad'is, tra'ir'ad'is divers'a'j'n stadi'o'j'n, komenc'ant'e de la plej mal'perfekt'a'j pazigrafi'o'j ĝis la plej perfekt'a tip'o de plen'a kaj riĉ'a lingv'o, kia grand'eg'a mult'o da prov'o'j est'is far'it'a en tiu ĉi direkt'o, kia grand'eg'a mult'o da labor'o'j ir'is ofer'e por tiu ĉi ide'o en la daŭr'o de la last'a'j du cent'jar'o'j, — pri ĉio tio ĉi ni ne parol'os, ĉar por el'aŭskult'i ĉio'n tio'n ĉi vi ne hav'us sufiĉ'e da temp'o nek pacienc'o. Ni dir'os nur i'o'n pri la special'a'j ec'o'j de la art'a'j lingv'o'j, ĉe kio ni kompren'ebl'e hav'os antaŭ la okul'o'j ne la divers'a'j'n mal'prosper'a'j'n prov'o'j'n antaŭ'a'j'n, kiu'j la pli'mult'o'n da analiz'at'a'j de ni ec'o'j ne posed'as, sed la plej perfekt'a'n form'o'n de lingv'o inter'naci'a, ekzist'ant'a'n en la nun'a temp'o.

Krom plen'a neŭtral'ec'o en rilat'o naci'a, art'a lingv'o disting'iĝ'as per la sekv'ant'a'j ec'o'j:

(1) Ĝi est'as mir'eg'ind'e kaj ne'kred'ebl'e facil'a por el'lern'ad'o: sen tro'grand'ig'o oni pov'as dir'i, ke ĝi est'as almenaŭ kvin'dek foj'o'j'n pli facil'a, ol ĉia lingv'o natur'a. Kiu ne kon'at'iĝ'is kun lingv'o art'a, ne pov'as eĉ kred'i, ĝis kia grad'o ating'as ĝi'a facil'ec'o. La grand'a verk'ist'o kaj filozof'o Leon'o Tolstoj, kiu'n cert'e neni'u en la tut'a mond'o kuraĝ'os suspekt'i en tio, ke li vol'as far'i reklam'o'n al la lingv'o inter'naci'a, dir'is pri la lingv'o Esperant'o jen'o'n: “La facil'ec'o de ĝi'a el'lern'ad'o est'as tia, ke, ricev'int'e Esperant'a'n gramatik'o'n, vort'ar'o'n kaj artikol'o'j'n skrib'it'a'j'n en tiu ĉi lingv'o, mi post ne pli ol du hor'o'j da si'n'okup'ad'o hav'is la ebl'o'n se ne skrib'i, tamen liber'e leg'i en tiu ĉi lingv'o. En ĉia okaz'o, la ofer'o'j, kiu'j'n al'port'os ĉiu hom'o de ni'a Eŭrop'a mond'o, dediĉ'int'e kelk'a'n temp'o'n al la el'lern'ad'o de tiu ĉi lingv'o, est'as tiel sen'signif'a'j, kaj la sekv'o'j, kiu'j pov'as ven'i, se ĉiu'j, almenaŭ la Eŭrop'an'o'j kaj Amerik'an'o'j, al'ig'os al si tiu'n ĉi lingv'o'n, est'as tiel grand'eg'a'j, ke oni ne pov'as ne far'i tiu'n ĉi prov'o'n”. Kompren'u, sinjor'o'j, kio'n tio ĉi signif'as: “post ne pli ol du hor'o'j da si'n'okup'ad'o”! Kaj en tiu ĉi sam'a manier'o esprim'is si'n pri la lingv'o Esperant'o ĉiu'j tiu'j sen'antaŭ'juĝ'a'j kaj honest'a'j hom'o'j, kiu'j, anstataŭ filozof'ad'i pri ĝi blind'e, pren'is sur si'n la mal'grand'a'n labor'o'n efektiv'e kon'at'iĝ'i kun ĝi. Est'as ver'o, ke hom'o'j instru'it'a'j pov'as el'lern'i Esperant'o'n pli rapid'e, ol hom'o'j ne'instru'it'a'j, sed ankaŭ la last'a'j el'lern'as ĝi'n tre'eg'e kaj mir'eg'ind'e facil'e, ĉar por la el'lern'ad'o de la lingv'o Esperant'o de la lern'ant'o est'as postulat'a'j neni'a'j antaŭ'a'j sci'o'j. Inter la esperant'ist'o'j vi trov'os mult'e da hom'o'j tiom ne'instru'it'a'j, ke ili ĝis nun en si'a propr'a, patr'a lingv'o skrib'as tre'eg'e mal'bon'e kaj plen'e da erar'o'j, kaj tamen en la lingv'o Esperant'o ili skrib'as tut'e sen'erar'e, — kaj ili el'lern'is tiu'n ĉi lingv'o'n en la daŭr'o de i'a'j kelk'e da semajn'o'j, dum la el'lern'ad'o de ia lingv'o natur'a ĉe tiu'j sam'a'j person'o'j dev'us okup'i almenaŭ 4 aŭ 5 jar'o'j'n.

Kiam en la jar'o 1895 Odeson ven'is sved'a'j student'o'j, kiu'j sci'is sol'e sved'e kaj Esperant'e, unu ĵurnal'ist'o, kiu dezir'is inter'parol'i kun ili, maten'e la unu'a'n foj'o'n en si'a viv'o pren'is en la man'o'j'n lern'o'libr'o'n Esperant'a'n kaj vesper'e en tiu sam'a tag'o li pov'is jam sufiĉ'e bon'e parol'i kun la sved'o'j.

De kie ven'as tia ne'kred'ebl'a facil'ec'o de lingv'o inter'naci'a? Ĉiu lingv'o natur'a konstru'iĝ'is blind'e, per la voj'o de amas'iĝ'ad'o de la plej divers'a'j kaj pur'e okaz'a'j cirkonstanc'o'j; tie ag'ad'is neni'a logik'o, neni'a difin'it'a plan'o, sed simpl'e nur la uz'o: tia'n vort'o'n est'as akcept'it'e uz'i tiel, kaj tial ni dev'as ĝi'n uz'i tiel, — tia'n vort'o'n est'as akcept'it'e uz'i ali'e, kaj tial ni dev'as ĝi'n uz'i ali'e. Jam antaŭ'e tial oni pov'as dir'i, ke sistem'o da son'o'j por la esprim'ad'o de pens'o'j, kiu'n kre'os hom'a inteligent'ec'o konsci'e kaj laŭ sever'e difin'it'a'j kaj logik'a'j leĝ'o'j, dev'os est'i mult'e, tre mult'e da foj'o'j pli facil'a, ol tia sistem'o da son'o'j, kiu konstru'iĝ'is okaz'e kaj sen'konsci'e. Ni ne hav'as la ebl'o'n analiz'i tie ĉi la tut'a'n tiu'n ir'o'n de la pens'o'j, je kiu gvid'ad'is si'n la aŭtor'o'j de art'a'j lingv'o'j, nek montr'i detal'e ĉiu'j'n tiu'j'n grand'eg'a'j'n facil'ig'o'j'n, kiu'j'n art'a lingv'o posed'as en kompar'o kun la natur'a'j, ĉar tio ĉi postul'us tut'a'n vast'a'n traktat'o'n, — ni pren'os tial nur simpl'e kelk'a'j'n ekzempl'o'j'n. Tiel ekzempl'e preskaŭ en ĉiu'j lingv'o'j ĉiu substantiv'o ial aparten'as al tia aŭ ali'a seks'o, ekzempl'e en la lingv'o german'a “kap'o” hav'as vir'a'n seks'o'n, en la lingv'o franc'a vir'in'a'n kaj en la lingv'o latin'a neŭtral'a'n; ĉu ekzist'as en tio ĉi ia eĉ plej mal'grand'a senc'o aŭ cel'o?Kaj tamen kia'n grand'eg'a'n mal'facil'ec'o'n prezent'as por la lern'ant'o la memor'ad'o de la seks'o de ĉiu substantiv'o! Kiom mult'e la lern'ant'o dev'as ekzerc'iĝ'ad'i, ekzerc'iĝ'ad'i kaj de'nov'e ekzerc'iĝ'ad'i, antaŭ ol li ven'os al tiu perfekt'ec'o, ke li jam plu ne konfuz'iĝ'ad'os kaj ne dir'os ekzempl'e “le fi'n” anstataŭ “la fi'n” aŭ “das Strick” anstataŭ “der Strick”! En lingv'o art'a tiu ĉi seks'o de la substantiv'o'j est'as tut'e el'ĵet'it'a, ĉar montr'iĝ'is, ke ĝi ne hav'as en la lingv'o eĉ la plej mal'grand'a'n cel'o'n. Jen vi hav'as sekv'e jam unu ekzempl'o'n de tio, kiel per la plej bagatel'a rimed'o est'as ating'it'a plej grand'eg'a facil'ig'o de la lingv'o. En la lingv'o'j natur'a'j ekzist'as la plej komplik'it'a'j kaj konfuz'it'a'j deklinaci'o'j kaj konjugaci'o'j kun grand'eg'a mult'o da divers'a'j form'o'j ne sol'e por ĉiu'j deklinaci'o'j kaj konjugaci'o'j, sed en ĉiu el ili ankoraŭ tut'a seri'o da form'o'j; ekzempl'e en la konjugaci'o'j vi hav'as ne sol'e por ĉiu temp'o kaj mod'o tut'a'j'n seri'o'j'n da form'o'j, sed en ĉiu el tiu'j ĉi temp'o'j kaj mod'o'j ankoraŭ apart'a'j'n form'o'j'n por ĉiu person'o kaj nombr'o. Oni ricev'as vic'o'n da grand'eg'a'j gramatik'a'j tabel'o'j, kiu'j'n oni dev'as el'lern'i kaj konserv'ad'i en la memor'o; sed tio ĉi est'as ankoraŭ nur komenc'o: al tio ĉi al'iĝ'as mult'eg'o da deklinaci'o'j kaj konjugaci'o'j ne'regul'a'j, ĉiu kun apart'a seri'o da form'o'j, kaj ĉio'n tio'n ĉi oni dev'as ne sol'e el'lern'i kaj konserv'ad'i en la memor'o, sed konstant'e memor'i, kia vort'o ŝanĝ'iĝ'as laŭ la regul'a'j deklinaci'o'j aŭ konjugaci'o'j kaj kia laŭ la mal'regul'a'j kaj laŭ kia nom'e de tiu'j ĉi regul'a'j aŭ mal'regul'a'j tabel'o'j la don'it'a vort'o ŝanĝ'iĝ'as. La ek'posed'o de ĉio tio ĉi postul'as infer'a'n pacienc'o'n, mult'eg'o'n da temp'o kaj konstant'a'n sen'ĉes'a'n ekzerc'iĝ'ad'o'n. Dum'e lingv'o art'a anstataŭ tiu ĉi tut'a ĥaos'o, kiu postul'as tut'a'j'n jar'o'j'n da pacienc'a labor'ad'o, don'as al vi sol'e nur 6 vort'et'o'j'n “i, as, is, os, us, u”, kiu'j'n vi pov'as perfekt'e ek'posed'i en la daŭr'o de kelk'e da minut'o'j kaj kiu'j'n vi jam neniam forges'os kaj neniam konfuz'os. Vi kun mir'eg'o demand'as: “Kiel tio ĉi est'as ebl'a?” Jen, tre simpl'e: Esperant'o dir'as al vi, ke deklinaci'o'j tut'e est'as bezon'a'j neni'a'j, ĉar ili plen'e anstataŭ'iĝ'as per la prepozici'o'j, kiu'j'n ni ja sen tio uz'as, kaj en la konjugaci'o'j ne sol'e sufiĉ'as unu tabel'o por ĉiu'j verb'o'j, sed eĉ por tiu ĉi tabel'o tut'e sufiĉ'as, se ĝi en'hav'as en si (krom particip'o'j, prezent'ant'a'j apart'a'n form'o'n) sol'e nur 6 fin'iĝ'o'j'n, nom'e: por la temp'o'j est'ant'a, est'int'a kaj est'ont'a kaj por la mod'o'j sen'difin'a, kondiĉ'a kaj ordon'a. Vi cert'e en la unu'a minut'o ek'pens'os, ke dank’ al tiu ĉi mal'grand'eg'a tabel'o da konjugaci'o'j la lingv'o perd'as si'a'n fleks'ebl'ec'o'n? Tut'e neniel: kon'at'iĝ'u kun la lingv'o art'a, kaj vi ek'vid'os, ke ĝi'a konjugaci'o esprim'as ĉiu'j'n nuanc'o'j'n de la pens'o sen'kompar'e pli bon'e kaj pli preciz'e, ol la plej komplik'it'a'j kaj konfuz'it'a'j tabel'o'j de la lingv'o'j natur'a'j, ĉar la art'a lingv'o for'ĵet'is ne tio'n, kio'n la lingv'o bezon'as, sed nur tio'n, kio prezent'as en ĝi absolut'e super'flu'a'n kaj tut'e al neni'o serv'ant'a'n balast'o'n. Efektiv'e, por kio ni bezon'as apart'a'n seri'o'n da fin'iĝ'o'j por ĉiu person'o kaj nombr'o, kaj al tio ĉi en ĉiu temp'o kaj en ĉiu mod'o apart'a'n nov'a'n seri'o'n da tiu'j ĉi fin'iĝ'o'j, se ĉiu'j tiu'j ĉi fin'iĝ'o'j est'as ja tut'e super'flu'a'j, ĉar la pronom'o, kiu star'as antaŭ la verb'o, jam tut'e sufiĉ'e montr'as ĝi'a'n person'o'n kaj nombr'o'n?

La ortografi'o en la pli'mult'o da lingv'o'j (kaj al tio ĉi la plej mult'e ĝust'e en tiu'j lingv'o'j, kiu'j la plej mult'e hav'as da ŝanc'o'j por est'i elekt'it'a'j kiel inter'naci'a'j) prezent'as ver'a'n kruc'o'n por la lern'ant'o: en unu vort'o la don'it'a liter'o est'as el'parol'at'a, en ali'a ĝi ne est'as el'parol'at'a aŭ est'as el'parol'at'a ali'e, en unu vort'o la don'it'a son'o est'as skrib'at'a tiel, en ali'a vort'o ali'e.... Tut'a'j'n jar'o'j'n dev'as uz'i franc'o aŭ angl'o por tio, ke li ek'pov'u regul'e skrib'i en si'a patr'a lingv'o! Radikal'e ŝanĝ'i tiu'n ĉi ortografi'o'n est'as absolut'e ne ebl'e, ĉar tiam grand'eg'a mult'o da vort'o'j, kiu'j diferenc'as unu de ali'a aŭ neniel, aŭ nur per ia apenaŭ rimark'ebl'a nuanc'o en la el'parol'ad'o, far'iĝ'us en la skrib'ad'o tut'e ne'diferenc'ig'ebl'a'j unu de ali'a. La lingv'o art'a don'is al ĉiu si'a liter'o klar'a'n, sever'e difin'it'a'n kaj ĉiam egal'a'n el'parol'ad'o'n, kaj dank’ al tio en la lingv'o art'a la demand'o de ortografi'o tut'e ne ekzist'as, kaj jam post kvar'on'o da hor'o da si'n'okup'ad'o je la art'a lingv'o (t. e. simpl'e post la kon'at'iĝ'o kun ĝi'a plej simpl'a alfabet'o) ĉiu skrib'os en ĝi diktat'o'n tut'e sen'erar'e, dum en lingv'o natur'a li ating'os tio'n ĉi nur post tut'a'j jar'o'j da mal'facil'a kaj enu'a labor'ad'o.

Jam el tiu'j kelk'a'j ekzempl'o'j, kiu'j'n ni don'is, vi pov'as ricev'i ide'o'n pri tio, kia'n grand'eg'a'n facil'ig'o'n don'as al la lingv'o la en'miks'iĝ'o de konsci'a art'o. Ni pov'us cit'i kompren'ebl'e ankoraŭ mult'e da ali'a'j ekzempl'o'j, ĉar sur ĉiu paŝ'o ni renkont'as en la lingv'o'j natur'a'j grand'eg'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n kaj konfuz'aĵ'o'j'n, kiu'j en lingv'o art'a est'as aŭ tut'e el'ĵet'it'a'j kiel super'flu'a balast'o, aŭ al'konduk'it'a'j al ia unu aŭ du mal'long'a'j vort'et'o'j aŭ regul'o'j, sen ia eĉ plej mal'grand'a difekt'o por la fleks'ebl'ec'o, riĉ'ec'o kaj preciz'ec'o de la lingv'o. Tamen ni ne parol'os pli pri tio ĉi, sed ni dir'os sol'e tio'n, ke la tut'a gramatik'o de la lingv'o Esperant'o konsist'as tut'a nur el 16 mal'long'a'j regul'et'o'j, kiu'j'n ĉiu pov'as bon'eg'e el'lern'i en la daŭr'o de du'on'hor'o! Post unu sol'a du'on'hor'o da labor'ad'o super Esperant'o la lern'ant'o en tia grad'o ek'posed'as la tut'a'n gramatik'o'n kaj tut'a'n konstru'o'n de la lingv'o, ke al li rest'as jam nur la simpl'a kaj facil'a akir'ad'o de proviz'o de vort'o'j! Por kompren'i kaj taks'i la tut'a'n grav'ec'o'n de tio ĉi, imag'u al vi, ke vi entrepren'is la el'lern'ad'o'n de ia lingv'o natur'a kaj ke post kelk'e da jar'o'j da pacienc'a labor'ad'o vi fin'e ven'is al tio, ke vi ek'posed'is la konstru'o'n de la lingv'o en perfekt'ec'o kaj ke vi est'as cert'a'j, ke vi jam plu neniam pov'as far'i en tiu ĉi lingv'o i'a'n gramatik'a'n aŭ ortografi'a'n erar'o'n kaj ke vi nun jam nur bezon'as simpl'e lern'ad'i kiom ebl'e pli da vort'o'j, — vi ja tiam sent'us vi'n feliĉ'a kaj dir'us, ke la plej mal'facil'a'n kaj plej enu'a'n part'o'n de la labor'o vi jam pas'is.... Ĉu ne ver'e? En la lingv'o Esperant'o vi ating'as tio'n ĉi jam post du'on'hor'o da labor'ad'o!

Sekv'e se Esperant'o hav'us eĉ nur tiu'n ec'o'n, pri kiu ni supr'e parol'is, t. e. grand'eg'a'n facil'ec'o'n kaj regul'ec'o'n de la gramatik'o kaj ortografi'o, ni jam dev'us dir'i pri ĝi, ke ĝi est'as mult'a'j'n, mult'a'j'n foj'o'j'n pli facil'a, ol ĉiu lingv'o natur'a. Sed per tio ĉi ne fin'iĝ'as ankoraŭ la facil'ec'o de la lingv'o Esperant'o. Kiam vi ven'is al tio, ke al vi rest'as jam nur simpl'a el'lern'ad'o de vort'o'j, vi eĉ tie ĉi renkont'os ankoraŭ grand'eg'a'j'n facil'ig'o'j'n. Tiel ekzempl'e jam la regul'ec'o mem de la lingv'o don'as al vi grand'eg'a'n ekonomi'o'n en la nombr'o de la vort'o'j, kiu'j'n vi bezon'os lern'i; ĉar sci'ant'e de la vort'o la form'o'n substantiv'a'n, vi jam antaŭ'e, kaj sen ia lern'ad'o, sci'as ankaŭ ĝi'a'n adjektiv'o'n kaj ĝi'a'n adverb'o'n kaj ĝi'a'n verb'o'n k. t. p., dum en ĉiu lingv'o natur'a tre mult'a'j esprim'o'j hav'as por ĉiu part'o de parol'o apart'a'n vort'o'n (ekzempl'e: parler, oral, verbalement). Hav'ant'e plen'a'n kaj ne lim'ig'it'a'n rajt'o'n kun'ig'i ĉi'a'n vort'o'n kun ĉia prepozici'o kaj kun ĉia ali'a vort'o, vi est'as liber'ig'it'a'j de la lern'ad'o de mult'eg'o da vort'o'j, kiu'j en la lingv'o'j natur'a'j hav'as por si apart'a'j'n radik'o'j'n nur tial, ke tia aŭ ali'a kun'ig'o de vort'o'j est'as ial ne permes'it'a. Sed krom tiu'j ĉi natur'a'j vort'far'a'j oportun'aĵ'o'j, kiu'j'n la lingv'o Esperant'o hav'as, vi trov'os en ĝi ankoraŭ apart'a'j'n, tiel dir'i art'a'j'n rimed'o'j'n, kiu'j en'konduk'as grand'eg'a'n ekonomi'o'n ĉe la lern'ad'o de la vort'o'j. Tia'j ekzempl'e est'as ĝi'a'j sufiks'o'j kaj prefiks'o'j, el kiu'j ni cit'os nur kelk'a'j'n pro ekzempl'o: la prefiks'o “mal” don'as al la vort'o senc'o'n rekt'e kontraŭ'a'n (“bon'a” bo'n — “mal'bon'a” mauvais), — sekv'e sci'ant'e la vort'o'j'n “bon'a, mol'a, varm'a, larĝ'a, supr'e, am'i, estim'i” k. t. p., vi jam mem pov'as form'i la vort'o'j'n “mal'bon'a, mal'mol'a, mal'varm'a, mal'larĝ'a, mal'supr'e, mal'am'i, mal'estim'i” k. t. p., al'don'ant'e al la vort'o jam kon'at'a de vi nur la prefiks'o'n “mal”; la sufiks'o “in” signif'as la vir'in'a'n seks'o'n (“patr'o” per'e — “patr'in'o” mère), — sekv'e sci'ant'e la vort'o'j'n “patr'o, frat'o, onkl'o, fianĉ'o, bov'o, kok'o” k. t. p., vi jam est'as liber'ig'it'a'j de la lern'ad'o de la vort'o'j “patr'in'o, frat'in'o, onkl'in'o, fianĉ'in'o, bov'in'o, kok'in'o” k. t. p.; la sufiks'o “il” signif'as il'o'n (“tranĉ'i” trancher — “tranĉ'il'o” couteau), — sekv'e sci'ant'e la vort'o'j'n “tranĉ'i, komb'i, tond'i, paf'i, sonor'i, plug'i” k. t. p., vi jam mem sci'as la vort'o'j'n “tranĉ'il'o, komb'il'o, tond'il'o, paf'il'o, sonor'il'o, plug'il'o” k. t. p. Da tia'j vort'o'part'et'o'j, kiu'j tre'eg'e mal'grand'ig'as la vort'ar'o'n de la lingv'o, ekzist'as ankoraŭ mult'a'j ali'a'j.

Re'memor'u do nun ĉio'n, kio'n ni dir'is pri la konstru'o de art'a lingv'o, kaj tiam vi facil'e konsent'os, ke se ni dir'is, ke lingv'o art'a est'as almenaŭ 50 foj'o'j'n pli facil'a, ol natur'a, en tio ĉi est'is neni'a tro'grand'ig'o. Not'u al vi en la memor'o tiu'n ĉi grand'eg'a'n facil'ec'o'n de art'a lingv'o, ĉar ni al ĝi post'e ankoraŭ re'ven'os.

(2) La du'a disting'iĝ'a ec'o de lingv'o art'a est'as ĝi'a perfekt'ec'o, kiu konsist'as en matematik'a preciz'ec'o, fleks'ebl'ec'o kaj sen'lim'a riĉ'ec'o. Ke lingv'o art'a posed'os tia'n ec'o'n, tio'n ĉi ankoraŭ antaŭ la aper'o de la unu'a art'a lingv'o antaŭ'vid'is kaj antaŭ'dir'is ĉiu'j tiu'j eminent'a'j kap'o'j, kiu'j rilat'is al tiu ĉi por la hom'ar'o tre'eg'e grav'a ide'o pli serioz'e, ol divers'a'j nun'temp'a'j Jupiter'o'j, kiu'j pens'as, ke ĉia eĉ plej supr'aĵ'a kon'at'iĝ'o kun la esenc'o de lingv'o'j art'a'j mal'alt'ig'us ili'a'n honor'o'n kaj ind'ec'o'n. Ni pov'us cit'i tia'j'n grand'a'j'n lum'o'j'n, kiel ekzempl'e Bac'o'n, Leibnitz, Pascal, de Brosses, Condillac, Descartes, Voltaire, Diderot, Volney, Ampère, Max Müller k. t. p., — sed ni rigard'as la citat'o'j'n kiel batal'il'o'n nur de pseŭdo'instru'it'a'j sofist'o'j; tial, ne fanfaron'ant'e per citat'o'j, ni pen'os pruv'i ĉio'n nur per la sol'a logik'o. Ke lingv'o art'a ne sol'e pov'as, sed dev'as est'i pli perfekt'a, ol lingv'o'j natur'a'j, tio'n ĉi kompren'os ĉiu mem, se li konsider'os la jen'o'n: Ĉia lingv'o natur'a konstru'iĝ'ad'is per tia voj'o, ke unu ripet'ad'is tio'n, kio'n li aŭd'is de ali'a'j; neni'a logik'o, neni'a konsci'a decid'o de la hom'a inteligent'ec'o tie ĉi hav'is i'a'n fort'o'n. Ĉi'a'n esprim'o'n, kiu'n vi mult'a'j'n foj'o'j'n aŭd'is, vi pov'as uz'i, kaj ĉi'a'n esprim'o'n, kiu'n vi ankoraŭ neniam aŭd'is, est'as al vi mal'permes'it'e uz'i. Tial ni en ĉia lingv'o natur'a sur ĉiu paŝ'o renkont'as la sekv'ant'a'n aper'o'n: en vi'a cerb'o aper'as ia kompren'aĵ'o, sed ... vi ne hav'as la ebl'o'n esprim'i ĝi'n per buŝ'a vort'o kaj dev'as tial help'i al vi per tut'a mult'vort'a kaj tre ne'oportun'a pri'skrib'o de tiu kompren'aĵ'o, kiu en vi'a cerb'o ekzist'as kiel unu kompren'aĵ'o, kiel unu spirit'a vort'o. Tiel ekzempl'e, dank’ al tio, ke je lav'ad'o de tol'aĵ'o si'n okup'as ordinar'e vir'in'o'j, vi en ĉiu lingv'o hav'as vort'o'n por esprim'o de la kompren'aĵ'o “lav'ist'in'o”; sed se vir'o ek'vol'os okup'ad'i si'n je lav'ad'o de tol'aĵ'o, vi en tre mult'a'j lingv'o'j star'as jam sen'help'e kaj ne sci'as, kiel nom'i tia'n hom'o'n, ĉar nom'o'n de vir'o, kiu okup'as si'n je lav'ad'o de tol'aĵ'o, vi neniam aŭd'is! Je kurac'ad'o ĝis nun okup'ad'is si'n sol'e vir'o'j; sed kiam ek'aper'is kurac'ist'in'o'j, aŭ vir'in'o'j posed'ant'a'j i'a'n scienc'a'n rang'o'n, por ili en la pli'mult'o da lingv'o'j ne trov'iĝ'is vort'o! Por la esprim'o de ili'a nom'o'vort'o oni bezon'is jam help'i al si per pri'skrib'a uz'o de kelk'e da vort'o'j, kaj kiam vi ankoraŭ el ili'a titol'o vol'as far'i adjektiv'o'n, verb'o'n k. t. p. — tio ĉi est'as jam tut'e ne ebl'a! En ĉiu lingv'o vi trov'os mult'e da substantiv'o'j, kiu'j ne hav'as tiu'n aŭ ali'a'n seks'o'n, tiu'n aŭ ali'a'n kaz'o'n, tiu'n aŭ ali'a'n de'ven'a'n form'o'n; adjektiv'o'j'n, kiu'j ne hav'as tiu'n aŭ ali'a'n grad'o'n de kompar'ad'o, tiu'n aŭ ali'a'n form'o'n; verb'o'j'n, kiu'j ne hav'as tiu'n aŭ ali'a'n temp'o'n, person'o'n, mod'o'n k. t. p.; de tia substantiv'o vi ne pov'as far'i adjektiv'o'n, de tia verb'o vi ne pov'as far'i substantiv'o'n k. t. p. Ĉar, ni ripet'as, ĉiu lingv'o natur'a est'as fond'it'a ne sur la logik'o, sed sur la blind'a “oni tiel parol'as” aŭ “oni tiel ne parol'as”; sekv'e ĉi'a'n kompren'aĵ'o'n, kiu nask'iĝ'as en vi'a cerb'o, sed por kiu vi ĝis nun vort'a'n esprim'o'n ne aŭd'is, vi ordinar'e esprim'i ne hav'as la ebl'o'n kaj vi dev'as help'i al vi per pri'skrib'o'j. Sed en lingv'o art'a, konsci'e fond'it'a sur la sever'a'j, permes'ant'a'j neni'a'n escept'o'n nek arbitr'o'n leĝ'o'j de pens'ad'o, neni'o simil'a pov'as hav'i lok'o'n. Esprim'o'j en la spec'o de “tia vort'o ne hav'as tia'j'n form'o'j'n aŭ ne permes'as tia'j'n ide'a'j'n kun'iĝ'o'j'n” — en lingv'o art'a est'as tut'e ne ebl'a'j. Supoz'u ekzempl'e, ke morgaŭ vir'o ricev'as la ebl'o'n nask'i infan'o'j'n aŭ nutr'i ili'n per si'a'j mam'o'j, — kaj por li tuj ekzist'as en la lingv'o pret'a vort'o, ĉar en lingv'o art'a est'as ne ebl'a la ekzist'ad'o de ia vort'o por unu seks'o kaj ne'ekzist'ad'o por la du'a seks'o. Supoz'u, ke morgaŭ iu elekt'as al si i'a'n nov'a'n, eĉ la plej strang'a'n profesi'o'n, ekzempl'e labor'ad'o'n je aer'o, — por li tuj ekzist'as pret'a vort'o, ĉar se en lingv'o art'a nur ekzist'as sufiks'o por la esprim'o de profesi'o, ĝi don'as al vi jam la ebl'o'n esprim'i ĉi'a'n profesi'o'n, kia nur pov'us aper'i en vi'a cerb'o.

Krom tio ne forges'u, ke la perfekt'iĝ'ad'o de lingv'o art'a est'as ebl'a ĝis sen'fin'ec'o, ĉar ĉiu'n bon'a'n regul'o'n, bon'a'n form'o'n, bon'a'n esprim'o'n, kiu ekzist'as en kiu ajn lingv'o, lingv'o art'a hav'as plen'a'n rajt'o'n al'ig'i al si, ĉi'a'n mank'o'n, kiu pov'us trov'iĝ'i en ĝi, ĝi hav'as la rajt'o'n pli'bon'ig'i kaj ŝanĝ'i, dum en lingv'o natur'a pri neni'o simil'a pov'as est'i parol'o, ĉar tiam lingv'o natur'a trans'form'iĝ'us jam en art'a'n.

Krom la analiz'it'a'j de ni du grand'eg'a'j pli'bon'aĵ'o'j de lingv'o art'a (ekster'ordinar'a facil'ec'o kaj perfekt'ec'o), ekzist'as ankoraŭ ali'a'j, pri kiu'j ni ne parol'os. Ni trans'ir'u nun rekt'e al la mal'bon'aĵ'o'j de lingv'o art'a. Kiu eĉ mal'mult'e kon'at'iĝ'is kun lingv'o art'a kaj hav'as sufiĉ'e da kuraĝ'o por kred'i tio'n, kio'n li vid'as kaj ne kun ferm'it'a'j okul'o'j ripet'ad'i fremd'a'j'n fraz'o'j'n, tiu pov'as ven'i nur al unu konklud'o, nom'e, ke mank'o'j'n en kompar'o kun lingv'o natur'a lingv'o art'a posed'as neni'a'j'n. Ĉiu el vi, ver'e, hav'is la okaz'o'n aŭd'i tre mult'a'j'n atak'o'j'n kontraŭ lingv'o art'a; sed kontraŭ ĉiu'j tiu'j ĉi atak'o'j ni pov'as re'dir'i nur unu respond'o'n: ĉiu'j ili el'ir'as el la buŝ'o de hom'o'j, kiu'j pri lingv'o art'a hav'as neni'a'n sci'o'n kaj neniam ĝi'n eĉ vid'is, — ne sol'e ne vid'is kaj ne esplor'is, sed eĉ neniam logik'e en'pens'iĝ'is pri ĝi'a esenc'o, kaj anstataŭ ek'pens'i pri tio, kio'n ili parol'as, prefer'as blind'e ĵet'ad'i dekstr'e'n kaj mal'dekstr'e'n laŭt'a'j'n kaj mod'a'j'n sed sen'senc'a'j'n fraz'o'j'n. Se ili nur iom kon'at'iĝ'us kun lingv'o art'a, ili ek'vid'us, ke ili'a'j fraz'o'j est'as tut'e fals'a'j; se ili, eĉ tut'e ne kon'at'iĝ'ant'e kun la lingv'o, simpl'e ek'pens'us pri ĝi teori'e, ili ek'vid'us, ke ĉiu'j ili'a'j fraz'o'j ne hav'as eĉ la plej mal'grand'a'n fundament'o'n. Se iu ek'dezir'os kred'ig'i, ke en la najbar'a urb'o ĉiu'j dom'o'j est'as konstru'it'a'j el paper'o kaj ke ĉiu'j hom'o'j tie est'as sen man'o'j kaj sen pied'o'j, — li pov'as impon'i per tio ĉi al la amas'o, kiu ĉiu'n vort'o'n el'parol'it'a'n per aŭtoritat'a ton'o de sci'ant'o sankt'e kred'as; sed hom'o prudent'a jam de antaŭ'e rilat'os al tiu'j ĉi vort'o'j tre kritik'e, ĉar jam en si'a saĝ'o li trov'os neni'a'j'n akcept'ebl'a'j'n fundament'o'j'n por tiu'j ĉi fraz'o'j; kaj kiam ĉe li rest'os ia dub'o, li simpl'e ir'os en la najbar'a'n urb'o'n kaj rigard'os, kaj tiam li konvink'iĝ'os, ke ĉiu'j fraz'o'j, kiu'j'n li aŭd'is, est'as la plej absolut'a sen'senc'aĵ'o. Tiel est'as ankaŭ kun lingv'o art'a: anstataŭ blind'e ripet'ad'i fraz'o'j'n, vi bezon'as nur simpl'e ek'pens'i pri la esenc'o de tiu'j ĉi fraz'o'j, kaj vi jam kompren'os, ke ili ne hav'as eĉ la plej mal'grand'a'n fundament'o'n; kaj se teori'a pri'pens'o est'os por vi ankoraŭ ne'sufiĉ'a, tiam ir'u simpl'e kaj rigard'u, ĵet'u okul'o'n en lern'o'libr'o'n de lingv'o art'a, kon'at'iĝ'u kun la konstru'o de tiu ĉi lingv'o, profund'iĝ'u iom en ĝi'a'n jam tre riĉ'a'n kaj divers'a'spec'a'n literatur'o'n, far'u i'a'n prov'o'n, rigard'u la fakt'o'j'n, kiu'j sur ĉiu paŝ'o si'n trov'as antaŭ vi'a naz'o, — kaj tiam vi kompren'os, kia grand'eg'a sen'senc'aĵ'o si'n trov'as en ĉiu'j tiu'j fraz'o'j, kiu'j'n vi aŭd'ad'is kontraŭ lingv'o art'a. Vi aŭd'is ekzempl'e fraz'o'n “lingv'o ne pov'as est'i kre'it'a en kabinet'o, kiel viv'a ekzist'aĵ'o ne pov'as est'i kre'it'a en la retort'o de ĥemi'ist'o”; tiu ĉi fraz'o son'as tiel bel'e kaj “saĝ'e”, ke por la grand'eg'a pli'mult'o da hom'o'j ĝi jam las'as neni'a'n dub'o'n pri tio, ke lingv'o art'a est'as infan'aĵ'o. Kaj tamen se tiu'j ĉi hom'o'j hav'us tiom da propr'a kritik'a kapabl'o, por met'i mal'grand'a'n, tre mal'grand'a'n demand'o'n “Kial?” — tiam tiu ĉi laŭt'a fraz'o per unu foj'o perd'us en ili'a'j okul'o'j ĉi'a'n senc'o'n, ĉar ili ek'vid'us, ke neni'a logik'a respond'o ekzist'as, ke tiu ĉi fraz'o est'as bel'e son'ant'a kolekt'o da vort'o'j, kiu ne hav'as eĉ la plej mal'grand'a'n logik'a'n fundament'o'n. Tut'e tia'n sam'a'n fraz'o'n oni ja pov'us uz'i ankaŭ kontraŭ la art'a alfabet'o, kiu'n la hom'ar'o jam tiel long'e uz'as kun la plej grand'a util'o por si, kaj kontraŭ la art'a vetur'ad'o per help'o de vapor'o aŭ velociped'o, kaj kontraŭ ni'a tut'a art'a civilizaci'o! Kaj tiu'n ĉi kaj simil'a'j'n fraz'o'j'n la hom'o'j obstin'e ripet'ad'as ĉiu'n foj'o'n, kiam aper'as ia nov'a util'a ide'o.... Ho, fraz'o, fraz'o, fraz'o, kiam vi ĉes'os reg'i super la spirit'o'j de la hom'o'j!

Vi aŭd'is, ke art'a lingv'o est'as ne ebl'a, ke en ĝi hom'o'j ne kompren'ad'os unu ali'a'n, ke ĉiu popol'o uz'ad'os ĝi'n ali'e, ke en ĝi oni neni'o'n pov'as esprim'i, k. t. p., k. t. p. Se ni turn'os atent'o'n, ke ĉio tio ĉi est'as afer'o'j, kiu'j'n ĉe plej mal'grand'a doz'o da honest'ec'o kaj bon'a vol'o ĉiu pov'as facil'e praktik'e tra'kontrol'i, kaj ke ĉiu'j tiu'j ĉi fraz'ist'o'j simpl'e ne vol'as tra'kontrol'i tio'n, pri kio ili parol'as kun tia aŭtoritat'a ton'o, sed pro la aplaŭd'ad'o de la amas'o ili prefer'as ferm'i la okul'o'j'n kaj ĵet'ad'i kot'o'n sur la afer'o'n nur tial, ke ĝi est'as nov'a kaj ankoraŭ ne mod'a, — tiam ĉiu'j tiu'j ĉi fraz'o'j montr'iĝ'as jam ne sol'e rid'ind'a'j, sed rekt'e indign'ig'a'j. Anstataŭ blind'e ĵet'ad'i fraz'o'j'n, ir'u kaj rigard'u, — kaj tiam vi vid'os, ke ĉiu'j vi'a'j vort'o'j est'as simpl'e sen'ceremoni'a mensog'ad'o: vi ek'vid'os, ke en efektiv'ec'o lingv'o art'a fakt'e de long'e jam ekzist'as, ke hom'o'j de la plej divers'a'j naci'o'j jam long'e kun la plej grand'a util'o por si uz'as ĝi'n, ke ili unu ali'a'n kompren'as bon'eg'e kaj plej preciz'e, kiel skrib'e, tiel ankaŭ buŝ'e; ke hom'o'j de ĉiu'j naci'o'j uz'as ĝi'n ĉiu'j tut'e egal'e; ĝi'a jam tre riĉ'a kaj divers'a'spec'a literatur'o montr'os al vi tut'e okul'vid'ebl'e, ke ĉiu'j nuanc'o'j de la hom'a pens'o kaj sent'o pov'as est'i esprim'it'a'j en ĝi en la plej bon'a manier'o.... Anstataŭ blind'e babil'ad'i divers'a'n teori'a'n sen'senc'aĵ'o'n, ir'u kaj rigard'u la fakt'o'j'n, la long'e jam ekzist'ant'a'j'n, de ĉiu facil'e kontrol'ebl'a'j'n sen'dub'a'j'n kaj ne'mal'konfes'ebl'a'j'n fakt'o'j'n, — kaj tiam por vi rest'os neni'a dub'o pri tio, ke i'a'j motiv'o'j, parol'ant'a'j kontraŭ la en'konduk'o de lingv'o art'a en komun'a'n uz'ad'o'n, ekzist'as absolut'e neni'a'j.

Ni re'ven'u nun al tio, pri kio ni parol'is en la komenc'o de tiu ĉi ĉapitr'o, t.e. ni prezent'u al ni, ke kolekt'iĝ'is kongres'o el reprezent'ant'o'j de ĉiu'j plej grav'a'j regn'o'j, por elekt'i lingv'o'n inter'naci'a'n. Ni rigard'u, kia'n lingv'o'n ili pov'as elekt'i. Ne mal'facil'e est'os pruv'i, ke ili'a'n elekt'o'n ni pov'as antaŭ'vid'i ne sol'e kun tre grand'a kred'ebl'ec'o, sed eĉ kun plen'a cert'ec'o kaj preciz'ec'o.

El ĉio, kio'n ni supr'e dir'is pri la grand'eg'a'j pli'bon'aĵ'o'j de la lingv'o'j art'a'j en kompar'o kun la lingv'o'j natur'a'j, jam per si mem sekv'us, ke est'i elekt'it'a pov'as nur lingv'o art'a. Ni supoz'u tamen por unu minut'o, ke la tut'a kongres'o mal'feliĉ'e konsist'os plen'e el la plej obstin'a'j rutin'ul'o'j kaj mal'amik'o'j de ĉio nov'a kaj ke al ili ven'os en la kap'o'n la ide'o pli bon'e elekt'i i'a'n en ĉiu'j rilat'o'j mal'oportun'a'n lingv'o'n natur'a'n, ol cent'obl'e pli oportun'a'n lingv'o'n art'a'n. Ni rigard'u, kio tiam est'os. Se ili ek'dezir'os elekt'i i'a'n lingv'o'n viv'ant'a'n de ia el la ekzist'ant'a'j naci'o'j, tiam kiel grand'eg'a mal'help'o tie ĉi aper'os ne sol'e la reciprok'a envi'o de la popol'o'j, sed ankaŭ la tut'e natur'a tim'o de ĉiu naci'o jam simpl'e pro si'a ekzist'ad'o: ĉar est'as afer'o tut'e kompren'ebl'a, ke tiu popol'o, kies lingv'o est'os elekt'it'a kiel inter'naci'a, baldaŭ ricev'os tia'n grand'eg'a'n super'fort'o'n super ĉiu'j ali'a'j popol'o'j, ke ĝi ili'n simpl'e dis'prem'os kaj en'glut'os. Sed ni supoz'u, ke la deleg'at'o'j de la kongres'o jam tut'e ne atent'os tio'n ĉi, aŭ ke ili, por evit'i reciprok'a'n envi'o'n kaj en'glut'o'n, elekt'os i'a'n lingv'o'n mort'int'a'n, ekzempl'e la latin'a'n, — kio do tiam est'os? Est'os tre simpl'e tio, ke la decid'o de la kongres'o rest'os simpl'e mal'viv'a liter'o kaj fakt'e neniam ating'os efektiv'iĝ'o'n. Ĉiu lingv'o natur'a, kiel viv'a, tiel ankoraŭ pli mort'int'a, est'as tiel terur'e mal'facil'a, ke la almenaŭ iom fond'a el'lern'ad'o de ĝi est'as ebl'a nur por person'o'j, kiu'j posed'as grand'a'n kvant'o'n da liber'a temp'o kaj grand'a'j'n mon'a'j'n rimed'o'j'n. Ni hav'us sekv'e ne lingv'o'n inter'naci'a'n en la ver'a senc'o de tiu ĉi vort'o, sed nur lingv'o'n inter'naci'a'n por la pli alt'a'j klas'o'j de la societ'o. Ke la afer'o star'us tiel kaj ne ali'e, tio'n ĉi montr'as al ni ne sol'e la logik'o, sed tio'n ĉi jam long'e okul'vid'ebl'e montr'is al ni la viv'o mem: en efektiv'ec'o la lingv'o latin'a est'as ja de long'e jam elekt'it'a de ĉiu'j reg'ist'ar'o'j kiel inter'naci'a, kaj jam long'e en la gimnazi'o'j en ĉiu'j land'o'j laŭ ordon'o de la reg'ist'ar'o'j la jun'ul'ar'o dev'ig'it'e dediĉ'as tut'a'n vic'o'n da jar'o'j al la el'lern'ad'o de tiu ĉi lingv'o, — kaj tamen ĉu ekzist'as mult'e da hom'o'j, kiu'j liber'e posed'as la lingv'o'n latin'a'n? La decid'o de la kongres'o sekv'e don'us al ni neni'o'n nov'a'n, sed aper'us nur kiel sen'cel'a kaj sen'frukt'a ripet'o de tiu decid'o, kiu long'e jam est'as far'it'a kaj eĉ efektiv'ig'it'a, sed sen ia rezultat'o. En ni'a temp'o neni'a decid'o eĉ de plej aŭtoritat'a kongres'o iam pov'as jam don'i al la lingv'o latin'a tiu'n fort'o'n, kiu'n ĝi hav'is en la mez'a'j cent'jar'o'j: tiam ne sol'e por ĝi'a inter'naci'ec'o, sed eĉ por ĝi'a absolut'a reg'ad'o unu'anim'e star'is ĉiu'j reg'ist'ar'o'j, la tut'a societ'o, la tut'a ĉio'pov'a eklezi'o, kaj eĉ la viv'o mem, tiam ĝi prezent'is la fundament'o'n de ĉia scienc'o kaj de ĉia sci'o, tiam al ĝi est'is dediĉ'at'a la pli grand'a part'o de la viv'o, ĝi el'puŝ'is per si ĉiu'j'n lingv'o'j'n patr'a'j'n, ĝi est'is el'lern'at'a kaj pri'labor'at'a dev'ig'it'e, jam simpl'e pro tio, ke en si'a'j patr'a'j lingv'o'j la instru'it'ul'o'j simpl'e ne hav'is la ebl'o'n esprim'ad'i si'n, — kaj tamen malgraŭ ĉio la lingv'o ne sol'e fal'is, sed eĉ en si'a plej bon'a temp'o ĝi est'is kaj pov'is est'i nur aparten'aĵ'o de la elekt'it'a'j klas'o'j de la societ'o! Dum'e en okaz'o de elekt'o de lingv'o art'a ĝi'n post kelk'e da monat'o'j pov'us bon'eg'e posed'i jam per unu foj'o la tut'a mond'o, ĉiu'j sfer'o'j de la hom'a societ'o, ne sol'e la inteligent'a'j kaj riĉ'a'j, sed eĉ la plej mal'riĉ'a'j kaj sen'kler'a'j vilaĝ'an'o'j.

Vi vid'as sekv'e, ke la est'ont'a kongres'o tut'e ne pov'as elekt'i i'a'n ali'a'n lingv'o'n krom lingv'o art'a. Elekt'i i'a'n lingv'o'n natur'a'n, kiam ni hav'as la ebl'o'n elekt'i lingv'o'n art'a'n, kiu hav'as antaŭ la lingv'o'j natur'a'j en ĉiu'j rilat'o'j sen'dub'a'n kaj okul'vid'ebl'a'n grand'eg'a'n pli'bon'ec'o'n, est'as tia sam'a mal'saĝ'aĵ'o, kiel ekzempl'e send'i i'o'n el Parizo Peterburgon per ĉeval'o'j, kiam ni hav'as la ebl'o'n far'i tio'n ĉi per fer'voj'o. Neni'a kongres'o pov'as far'i tia'n elekt'o'n; sed se ni eĉ supoz'us, ke la kongres'o tiom mal'mult'e pri'pens'os kaj est'os tiel blind'ig'it'a per la rutin'a'j kutim'o'j, ke ĝi tamen far'os tia'n absurd'a'n elekt'o'n, tiu ĉi elekt'o per la fort'o de la cirkonstanc'o'j tut'e egal'e rest'os mal'viv'a liter'o, kaj en la viv'o la demand'o pri lingv'o inter'naci'a fakt'e rest'os ne'solv'it'a tiel long'e, ĝis pli aŭ mal'pli fru'e kolekt'iĝ'os nov'a kongres'o kaj elekt'os lingv'o'n art'a'n.

Tiel ni pet'as vi'n not'i al vi en la memor'o tiu'n konklud'o'n, al kiu ni ven'is, nom'e: lingv'o inter'naci'a de la ven'ont'a'j generaci'o'j est'os sol'e kaj nepr'e nur lingv'o art'a.

Vi

Nun rest'as ankoraŭ solv'i la demand'o'n, kia nom'e art'a lingv'o est'os en'konduk'it'a en komun'a'n uz'ad'o'n. En la unu'a minut'o ŝajn'as, ke respond'i tiu'n ĉi demand'o'n ekzist'as neni'a ebl'o, ĉar — kiel vi sen'dub'e dir'os — “da lingv'o'j art'a'j ekzist'as ja tre mult'e kaj ili'a nombr'o pov'as est'i ankoraŭ mil foj'o'j'n pli grand'a, ĉar ĉiu apart'a hom'o pov'as kre'i apart'a'n lingv'o'n art'a'n laŭ si'a arbitr'o”. Ĉu ekzist'as tial ia ebl'o antaŭ'vid'i, kiu el ili est'os elekt'it'a? Tiel efektiv'e ŝajn'as de la unu'a rigard'o al la hom'o'j ne kon'ant'a'j la afer'o'n, kaj tamen antaŭ'vid'i kaj antaŭ'dir'i, kia lingv'o art'a est'os elekt'it'a, est'as tre facil'e. Tio ĉi ven'as de tio, ke la supr'e dir'it'a en la publik'o tre popular'a opini'o pri la nombr'o de la ekzist'ant'a'j kaj pov'ant'a'j ankoraŭ aper'i lingv'o'j art'a'j est'as tut'e erar'a kaj est'as fond'it'a sur plen'a ne'sci'ad'o de la histori'o kaj esenc'o de la art'a'j lingv'o'j.

Antaŭ ĉio ni konstat'as la fakt'o'n, ke, malgraŭ la grand'eg'a nombr'o da person'o'j, kiu'j labor'is aŭ labor'as super lingv'o'j art'a'j jam en la daŭr'o de 200 jar'o'j, ĝis nun aper'is sol'e nur du efektiv'e pret'a'j lingv'o'j, nom'e Volapük kaj Esperant'o. Turn'u atent'o'n sur tio'n ĉi: sol'e nur du art'a'j lingv'o'j. Est'as ver'o, ke vi preskaŭ ĉiu'tag'e leg'as en la gazet'o'j, ke jen tie jen ali'lok'e aper'is ankoraŭ unu aŭ ankoraŭ kelk'a'j art'a'j lingv'o'j, oni cit'as al vi ili'a'n nom'o'n, oni don'as al vi oft'e eĉ not'o'j'n pri la konstru'o de tiu'j ĉi lingv'o'j, oni al'port'as al vi kelk'a'j'n fraz'o'j'n en tiu'j ĉi tiel nom'at'a'j nov'a'j lingv'o'j, kaj al la publik'o ŝajn'as, ke nov'a'j art'a'j lingv'o'j el'kresk'ad'as kiel fung'o'j post pluv'o. Sed tiu ĉi opini'o est'as tut'e erar'a kaj ven'as de tio, ke la gazet'o'j ne trov'as neces'a en'iĝ'i en tio'n, pri kio ili skrib'as, kaj kontent'iĝ'as nur per tio, ke ili hav'as la ebl'o'n regal'i la leg'ant'o'j'n per rid'ind'a nov'aĵ'o aŭ far'i sprit'aĵ'o'n. Sci'u do, ke ĉio tio, kio ĉiu'tag'e est'as al'port'at'a al vi de la gazet'o'j sub la laŭt'a nom'o de “nov'a'j lingv'o'j inter'naci'a'j”, est'as nur projekt'o'j, en rapid'ec'o kaj sen sufiĉ'a pri'pens'o el'bak'it'a'j projekt'o'j, kiu'j de real'iĝ'o star'as ankoraŭ tre kaj tre mal'proksim'e. Tiu'j ĉi projekt'o'j aper'as jen en form'o de mal'long'a'j foli'et'o'j, jen eĉ en la form'o de dik'a'j libr'o'j kun la plej laŭt'a'j kaj mult'e'promes'a'j fraz'o'j, — aper'as kaj tuj mal'aper'as de la horizont'o, kaj vi jam plu neniam aŭd'as i'o'n pri ili; kiam la aŭtor'o'j de tiu'j ĉi projekt'o'j al'paŝ'as al ili'a real'ig'ad'o, ili tuj konvink'iĝ'as, ke tio ĉi est'as tut'e ne laŭ ili'a'j fort'o'j kaj ke tio, kio en teori'o ŝajn'is afer'o tiel facil'a, en la praktik'o montr'iĝ'as tre mal'facil'a kaj ne'plen'um'ebl'a. Kial la efektiv'ig'o de tiu'j ĉi projekt'o'j est'as tiel mal'facil'a kaj tial ĝis hodiaŭ aper'is sol'e nur du efektiv'e pret'a'j kaj viv'i'pov'a'j lingv'o'j — pri tio ni parol'os mal'supr'e, kaj dum'e ni nur turn'as vi'a'n atent'o'n sur tio'n, ke da lingv'o'j art'a'j ĝis nun ekzist'as sol'e nur du kaj ke sekv'e se la kongres'o hodiaŭ efektiv'iĝ'us, ĝi el la jam ekzist'ant'a'j art'a'j lingv'o'j hav'us por elekt'o nur du. La problem'o de la kongres'o est'us sekv'e jam tut'e ne tiel mal'facil'a, kiel pov'us ŝajn'i de la unu'a rigard'o. Kia'n el tiu'j ĉi du lingv'o'j elekt'i — la kongres'o ankaŭ ne ŝancel'iĝ'us eĉ unu minut'o'n, ĉar la viv'o mem jam long'e solv'is tiu'n ĉi demand'o'n en la plej sen'dub'a manier'o kaj Volapük ĉie est'as jam el'puŝ'it'a de la lingv'o Esperant'o. La pli'bon'ec'o de Esperant'o antaŭ Volapük est'as tiel frap'ant'e grand'a, ke ĝi fal'as al ĉiu en la okul'o'j'n tuj de la unu'a rigard'o kaj ne est'as mal'konfes'at'a eĉ de la plej fervor'a'j Volapükist'o'j. Est'os sufiĉ'e, se ni dir'os al vi la jen'o'n: Volapük aper'is tiam, kiam la entuziasm'o de la publik'o por la nov'a ide'o est'is ankoraŭ tut'e freŝ'a, kaj Esperant'o, dank’ al financ'a'j mal'facil'aĵ'o'j de la aŭtor'o, aper'is antaŭ la publik'o kelk'a'j'n jar'o'j'n pli mal'fru'e kaj renkont'is jam ĉie pret'a'j'n mal'amik'o'j'n; la Volapükist'o'j hav'is por si'a agit'ad'o grand'a'j'n rimed'o'j'n kaj ag'ad'is per la plej vast'a, pur'e Amerik'a reklam'o, kaj la Esperant'ist'o'j ag'ad'is la tut'a'n temp'o'n preskaŭ tut'e sen i'a'j material'a'j rimed'o'j kaj montr'ad'is en si'a ag'ad'o grand'eg'a'n ne'lert'ec'o'n kaj sen'help'ec'o'n; kaj malgraŭ ĉio, de la unu'a moment'o de la aper'o de Esperant'o ni vid'as grand'eg'a'n mult'o'n da Volapükist'o'j, kiu'j trans'ir'is mal'kaŝ'e al Esperant'o, kaj ankoraŭ pli grand'a'n mult'o'n da tia'j, kiu'j, konsci'ant'e, ke Volapük star'as mult'e pli mal'alt'e ol Esperant'o, sed ne dezir'ant'e montr'i si'n venk'it'a'j tut'e de'fal'is de la ide'o de lingv'o inter'naci'a en'tut'e, — dum'e en la tut'a temp'o de ekzist'ad'o de Esperant'o (13 jar'o'j) neni'e sur la tut'a ter'a glob'o trov'iĝ'is eĉ unu person'o, — ni ripet'as, eĉ unu — kiu trans'ir'us de Esperant'o al Volapük! Dum Esperant'o, malgraŭ la grand'eg'a'j mal'facil'aĵ'o'j, kun kiu'j ĝi dev'as batal'i, daŭr'e viv'as kaj flor'as kaj konstant'e pli'fort'iĝ'as, Volapük jam long'e est'as for'las'it'a preskaŭ de ĉiu'j kaj pov'as est'i nom'at'a jam de long'e mort'int'a.

En kio konsist'as la pli'bon'ec'o de Esperant'o antaŭ Volapük, ni ne pov'as kompren'ebl'e analiz'i tie ĉi tut'e detal'e; pro ekzempl'o ni montr'os nur kelk'a'j'n punkt'o'j'n: (1) Dum Volapük son'as tre sovaĝ'e kaj mal'delikat'e, Esperant'o est'as plen'a je harmoni'o kaj estetik'o kaj memor'ig'as per si la lingv'o'n ital'a'n. (2) eĉ por tut'e ne'instru'it'a'j Esperant'o est'as mult'e pli facil'a ol Volapük, sed por instru'it'a'j ĝi est'as tre mult'e pli facil'a, ĉar ĝi'a'j vort'o'j — krom kelk'a'j tre mal'mult'a'j — ne est'as arbitr'e el'pens'it'a'j, sed pren'it'a'j el la lingv'o'j roman'a-german'a'j en tia form'o, ke ĉiu ili'n facil'e re'kon'as. Tial ĉiu iom civiliz'it'a hom'o jam post kelk'a'j hor'o'j da lern'ad'o pov'as liber'e leg'i ĉi'a'n verk'o'n en Esperant'o jam preskaŭ tut'e sen vort'ar'o. (3) Dum la uz'ant'o de Volapük nepr'e dev'as ĝi'n konstant'e ripet'ad'i, ĉar ali'e li ĝi'n baldaŭ forges'as (dank’ al la plen'a el'pens'it'ec'o de la vort'o'j), la uz'ant'o de Esperant'o, unu foj'o'n ĝi'n el'lern'int'e, jam ĝi'n ne forges'as, se li eĉ long'a'n temp'o'n ĝi'n ne uz'as. (4) Esperant'o jam en la komenc'o est'as tre facil'a por buŝ'a inter'parol'ad'o, dum en Volapük oni dev'as tre long'e kaj pacienc'e ekzerc'ad'i si'a'n orel'o'n, ĝis oni al'kutim'iĝ'as al klar'a diferenc'ig'ad'o de la mult'a'j reciprok'e tre simil'e son'ant'a'j vort'o'j (ekzempl'e “bap, pab, pap, päp, pep, pöp, peb, böb, bob, pop, pup, bub, pub, püb, bib, pip, püp” k. t. p., kiu'j far'iĝ'as ankoraŭ pli simil'a'j inter si, se oni pren'as ili'n en la mult'e'nombr'o, t. e. kun s en la fin'o). (5) En Volapük, dank’ al kelk'a'j fundament'a'j erar'o'j en la princip'o'j de la konstru'o (ekzempl'e: vokal'o'j en la komenc'o aŭ fin'o de vort'o ne pov'as est'i uz'at'a'j, ĉar ili est'as sign'o'j gramatik'a'j), ĉiu nov'e bezon'at'a vort'o nepr'e dev'as est'i kre'it'a de la aŭtor'o (eĉ ĉiu'j nom'o'j propr'a'j, ekzempl'e Amerik'o = Melop, Angl'uj'o = Nelij). Tio ĉi ne sol'e don'as grand'eg'a'n nombr'o'n da tut'e super'flu'a'j vort'o'j por lern'ad'o, sed far'as ĉi'a'n dis'volv'iĝ'a'n paŝ'o'n de la lingv'o ĉiam de'pend'a de ĝi'a aŭtor'o aŭ de ia ordon'ant'a Akademi'o. Dum'e en Esperant'o, dank’ al la plen'a sen'influ'ec'o de la gramatik'o sur la vort'ar'o'n kaj dank’ al la regul'o, ke ĉiu'j vort'o'j “fremd'a'j”, kiu'j jam de si mem est'as inter'naci'a'j, est'as uz'at'a'j sen'ŝanĝ'e egal'e kiel en la ali'a'j lingv'o'j, — ne sol'e grand'eg'a mult'o da vort'o'j far'iĝ'as tut'e sen'bezon'a por lern'ad'o, sed la lingv'o ricev'as la ebl'o'n dis'volv'iĝ'ad'i etern'e ĉiam pli kaj pli, sen ia de'pend'o de la aŭtor'o aŭ de ia Akademi'o.

Parol'ant'e pri la pli'bon'ec'o de Esperant'o antaŭ Volapük, ni tut'e ne intenc'as per tio ĉi mal'grand'ig'i la merit'o'j'n de la el'pens'int'o de Volapük. La merit'o'j de Schleyer est'as grand'eg'a'j, kaj li'a nom'o ĉiam star'os sur la plej honor'a lok'o en la histori'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a. Ni vol'is nur montr'i, ke se hodiaŭ efektiv'iĝ'us kongres'o por la elekt'o de lingv'o inter'naci'a, tiam ĝi inter la ambaŭ nun ekzist'ant'a'j lingv'o'j art'a'j ne pov'us ŝancel'iĝ'i eĉ unu minut'o'n.

Ni pruv'is sekv'e, ke se hodiaŭ efektiv'iĝ'us kongres'o por la elekt'o de lingv'o inter'naci'a, tiam malgraŭ la grand'eg'a nombr'o da ekzist'ant'a'j lingv'o'j ni pov'us jam nun kun plen'a cert'ec'o kaj preciz'ec'o antaŭ'vid'i, kia'n lingv'o'n ĝi elekt'os, nom'e: el ĉiu'j ekzist'ant'a'j lingv'o'j viv'a'j, mort'int'a'j kaj art'a'j la kongres'o pov'as elekt'i sol'e nur unu lingv'o'n: Esperant'o. Kia ajn est'us la konsist'o de la kongres'o, kia'j ajn est'us la politik'a'j kondiĉ'o'j, je kia'j ajn konsider'o'j, antaŭ'juĝ'o'j, simpati'o'j aŭ antipati'o'j la kongres'o si'n gvid'us, ĝi absolut'e ne pov'us elekt'i i'a'n ali'a'n lingv'o'n krom Esperant'o, ĉar por la rol'o de lingv'o inter'naci'a Esperant'o est'as nun la sol'a kandidat'o en la tut'a mond'o, la sol'a, tut'e sen i'a'j konkur'ant'o'j. Ĉar eĉ ĉe la plej mal'prosper'a konsist'o de la kongres'o en ĝi tamen sid'os hom'o'j pens'ant'a'j, kaj la grand'eg'a pli'bon'ec'o de la lingv'o Esperant'o antaŭ ĉiu'j ali'a'j lingv'o'j tro fort'e fal'as en la okul'o'j'n al ĉiu, kiu almenaŭ iom kon'at'iĝ'is kun tiu ĉi lingv'o, tial est'as tut'e ne ebl'e supoz'i, ke la kongres'o elekt'os i'a'n ali'a'n lingv'o'n. Se tamen, kontraŭ ĉia atend'o, la kongres'o est'os tiom blind'ig'it'a, ke ĝi ek'dezir'os i'a'n ali'a'n lingv'o'n, tiam — kiel ni pruv'is supr'e — la viv'o mem zorg'os pri tio, ke la decid'o de la kongres'o rest'u sol'e mal'viv'a liter'o, tiel long'e ĝis kolekt'iĝ'os nov'a kongres'o kaj far'os elekt'o'n ĝust'a'n.

Vi'i

Nun rest'as al ni respond'i ankoraŭ unu last'a'n demand'o'n nom'e: En la nun'a minut'o Esperant'o, ver'e, aper'as kiel sol'a kandidat'o por lingv'o inter'naci'a; sed ĉar kongres'o de reprezent'ant'o'j de divers'a'j regn'o'j por la elekt'o de lingv'o inter'naci'a efektiv'iĝ'os kred'ebl'e ankoraŭ ne baldaŭ, ebl'e post dek kaj ebl'e post cent jar'o'j, tre pov'as ja est'i, ke ĝis tiu temp'o aper'os mult'a'j nov'a'j art'a'j lingv'o'j, kiu'j star'os mult'e pli alt'e ol Esperant'o, kaj sekv'e unu el ili dev'os est'i elekt'it'a de la kongres'o? Aŭ ebl'e la kongres'o mem aranĝ'os kompetent'a'n komitat'o'n, kiu okup'os si'n je la kre'o de nov'a art'a lingv'o?

Je tio ĉi ni pov'as respond'i jen'o'n. La ebl'ec'o de aper'o de nov'a lingv'o per si mem est'as tre dub'a, kaj komisi'i al komitat'o la kre'ad'o'n de nov'a lingv'o est'us tiel sam'e sen'senc'e, kiel ekzempl'e komisi'i al komitat'o verk'i bon'a'n poem'o'n. Ĉar la kre'ad'o de plen'a, en ĉiu'j rilat'o'j taŭg'a kaj viv'i'pov'a lingv'o, kiu al mult'a'j ŝajn'as tia facil'a kaj ŝerc'a afer'o, en efektiv'ec'o est'as afer'o tre kaj tre mal'facil'a. Ĝi postul'as de unu flank'o special'a'n talent'o'n kaj inspir'o'n, kaj de la du'a flank'o grand'eg'a'n energi'o'n, pacienc'o'n kaj varm'eg'a'n, sen'fin'e al'don'it'a'n am'o'n al la entrepren'it'a afer'o. Mult'a'j'n ni'a'j vort'o'j tre mir'ig'os, ĉar ŝajn'as al ili, ke oni bezon'as nur decid'i al si, ke tabl'o ekzempl'e est'os “bam”, seĝ'o est'os “bim” k. t. p., k. t. p., kaj lingv'o jam est'os pret'a. Kun la kre'ad'o de plen'ec'a, taŭg'a kaj viv'i'pov'a lingv'o est'as tut'e tiel sam'e, kiel ekzempl'e kun la lud'ad'o sur fortepian'o aŭ kun la tra'ir'ad'o de dens'eg'a arb'ar'o. Al hom'o, kiu ne kon'as la esenc'o'n de muzik'o, ŝajn'as, ke neni'o est'as pli facil'a, ol lud'i fortepian'o'n, — oni ja bezon'as nur ek'frap'i unu klav'o'n, kaj est'os ricev'it'a ton'o, vi ek'frap'os ali'a'n klav'o'n, kaj vi ricev'os ali'a'n ton'o'n, — vi frap'ad'os en la daŭr'o de tut'a hor'o divers'a'j'n klav'o'j'n, kaj vi ricev'os tut'a'n kompozici'o'n ... ŝajn'as, ke neni'o est'as pli facil'a; sed kiam li komenc'as lud'i si'a'n improviz'it'a'n kompozici'o'n, ĉiu'j kun rid'eg'o dis'kur'as, kaj eĉ li mem, aŭd'ant'e la ricev'at'a'j'n de li sovaĝ'a'j'n son'o'j'n, baldaŭ komenc'os kompren'et'ad'i, ke la afer'o iel est'as ne glat'a, ke muzik'o ne konsist'as en sol'a frap'ad'o de klav'o'j, — kaj tiu hero'o, kiu kun tia mem'fid'a mien'o sid'iĝ'is antaŭ la fortepian'o, fanfaron'ant'e, ke li lud'os pli bon'e ol ĉiu'j, kun hont'o for'kur'as kaj jam plu ne montr'as si'n antaŭ la publik'o. Al hom'o, kiu neniam est'is en grand'a arb'ar'o, ŝajn'as, ke neni'o est'as pli facil'a, ol tra'ir'i arb'ar'o'n de unu fin'o ĝis la du'a: “kio artifik'a tie ĉi est'as? ĉiu infan'o ja pov'as tio'n ĉi far'i: oni bezon'as nur en'ir'i, ir'i ĉiam rekt'e antaŭ'e'n, — kaj post kelk'e da hor'o'j aŭ post kelk'e da tag'o'j vi trov'os vi'n en la kontraŭ'a fin'o de la arb'ar'o”. Sed apenaŭ li en'ir'is iom en la profund'aĵ'o'n de la arb'ar'o, li baldaŭ tiel perd'as la voj'o'n, ke li aŭ tut'e ne pov'as el'ramp'i el la arb'ar'o, aŭ post long'a vag'ad'o li el'ir'as, sed tut'e, tut'e ne en tiu lok'o, kie li el'ir'i dev'is. Tiel est'as ankaŭ kun art'a lingv'o: entrepren'i la kre'ad'o'n de lingv'o, don'i al ĝi jam antaŭ'e nom'o'n, trumpet'i pri ĝi al la leg'ant'a mond'o — ĉio tio ĉi est'as tre facil'a, — sed feliĉ'e fin'i tiu'n ĉi labor'o'n est'as tut'e ne tiel facil'e. Kun mem'fid'a mien'o mult'a'j entrepren'as tia'n labor'o'n; sed apenaŭ ili iom en'profund'iĝ'is en ĝi'n, ili aŭ ricev'as sen'ord'a'n kolekt'o'n da son'o'j sen ia difin'it'a plan'o kaj sen ia ind'o, aŭ ili puŝ'iĝ'as je tiom da mal'help'o'j, je tiom da reciprok'e kontraŭ'parol'ant'a'j postul'o'j, ke ili perd'as ĉi'a'n pacienc'o'n, ĵet'as la labor'o'n kaj jam plu ne montr'as si'n antaŭ la publik'o.

Ke la kre'ad'o de taŭg'a kaj viv'i'pov'a lingv'o ne est'as tiel facil'a afer'o, kiel al mult'a'j ŝajn'as, oni pov'as inter'ali'e la plej bon'e vid'i el la sekv'ant'a fakt'o: oni sci'as, ke ĝis la aper'o de Volapük kaj Esperant'o est'is grand'eg'a mult'o da divers'a'j prov'o'j kre'i art'a'n lingv'o'n inter'naci'a'n; ne mal'mult'e da prov'o'j aper'is ankaŭ post la aper'o de la dir'it'a'j du lingv'o'j; grand'eg'a'n seri'o'n da nom'o'j de tiu'j ĉi prov'o'j kaj ili'a'j aŭtor'o'j vi trov'os en ĉia histori'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a; tiu'j ĉi prov'o'j est'is far'at'a'j kiel de privat'a'j person'o'j, tiel ankaŭ de tut'a'j societ'o'j; ili en'glut'is grand'eg'a'n mult'o'n da labor'o'j, kaj kelk'a'j el ili en'glut'is ankaŭ tre grand'a'j'n kapital'o'j'n; — kaj tamen el tiu ĉi tut'a grand'eg'a nombr'o nur du, sol'e nur du ating'is efektiv'iĝ'o'n kaj trov'is adept'o'j'n kaj praktik'a'n uz'o'n! Sed ankaŭ tiu'j ĉi du aper'is nur okaz'e, dank’ al tio, ke unu el la aŭtor'o'j ne sci'is pri la labor'ad'o de la du'a. La aŭtor'o de la lingv'o Esperant'o, kiu dediĉ'is al si'a ide'o si'a'n tut'a'n viv'o'n, komenc'ant'e de la plej fru'a infan'ec'o, kiu kun tiu ĉi ide'o kun'kresk'iĝ'is kaj est'is pret'a ĉio'n ofer'i al ĝi, konfes'as mem, ke li'a'n energi'o'n sub'ten'ad'is nur tiu konsci'o, ke li kre'as i'o'n tia'n, kio ankoraŭ neniam ekzist'is, kaj ke la mal'facil'aĵ'o'j, kiu'j'n li renkont'ad'is en la daŭr'o de si'a labor'ad'o, est'is tiel grand'a'j kaj postul'is tiom mult'e da pacienc'o, ke se Volapük est'us aper'int'a 5-6 jar'o'j'n pli fru'e, kiam Esperant'o ne est'is ankoraŭ fin'it'a, li (la aŭtor'o de Esperant'o) cert'e perd'us la pacienc'o'n kaj rifuz'us la plu'a'n labor'ad'o'n super si'a lingv'o, malgraŭ ke li tut'e bon'e konsci'is la grand'eg'a'n pli'bon'ec'o'n de si'a lingv'o antaŭ Volapük.

El ĉio supr'e'dir'it'a vi kompren'os, ke nun, kiam la tut'a mond'o sci'as, ke du tut'e plen'a'j art'a'j lingv'o'j jam long'e ekzist'as, est'as tre dub'e, ke trov'iĝ'u iu, kiu entrepren'us nun simil'a'n Sizif'a'n labor'o'n de la komenc'o kaj hav'us sufiĉ'e da energi'o, por al'konduk'i ĝi'n al feliĉ'a fin'o, tiom pli, ke li'n ne vigl'ig'us la esper'o don'i iam i'o'n pli bon'a'n ol tio, kio jam ekzist'as. Kiom mal'mult'e da esper'o hav'us tia entrepren'ant'o, oni vid'as la plej bon'e el tiu'j tre mult'a'j prov'o'j kaj projekt'o'j, kiu'j aper'is post Esperant'o: malgraŭ ke la aŭtor'o'j hav'is antaŭ si jam tut'e pret'a'n model'o'n, laŭ kiu ili pov'is labor'i, ne sol'e neni'a el tiu'j ĉi prov'o'j el'ir'is el la region'o de projekt'o'j, sed eĉ jam el tiu'j ĉi projekt'o'j mem oni klar'e vid'as, ke se ili'a'j aŭtor'o'j hav'us la pacienc'o'n kaj pov'o'n al'konduk'i ili'n ĝis fin'o, tiu'j ĉi labor'o'j prezent'iĝ'us ne pli bon'e, sed kontraŭ'e, mult'e mal'pli bon'e ol Esperant'o. Dum Esperant'o bon'eg'e kontent'ig'as ĉiu'j'n postul'o'j'n, kiu'j pov'as est'i far'at'a'j al lingv'o inter'naci'a (ekster'ordinar'a facil'ec'o, preciz'ec'o, riĉ'ec'o, natur'ec'o, viv'i'pov'ec'o, fleks'ebl'ec'o, sonor'ec'o k. t. p.), ĉiu el tiu'j projekt'o'j pen'as pli'bon'ig'i unu i'a'n flank'o'n de la lingv'o, ofer'ant'e por tio ĉi kontraŭ'vol'e ĉiu'j'n ali'a'j'n flank'o'j'n. Tiel ekzempl'e mult'a'j el la plej nov'a'j projekt'ist'o'j uz'as la sekv'ant'a'n ruz'aĵ'o'n: sci'ant'e, ke la publik'o taks'os ĉiu'n projekt'o'n konform'e al tio, kiel al ĝi rilat'os la instru'it'a'j lingv'ist'o'j, ili zorg'as ne pri tio, ke ili'a projekt'o est'u efektiv'e taŭg'a por io en la praktik'o, sed nur pri tio, ke ĝi en la unu'a minut'o far'u bon'a'n impres'o'n sur la lingv'ist'o'j'n; por tio ili pren'as si'a'j'n vort'o'j'n preskaŭ tut'e sen ia ŝanĝ'o el la plej grav'a'j jam ekzist'ant'a'j lingv'o'j natur'a'j. Ricev'int'e fraz'o'n skrib'it'a'n en tia projekt'it'a lingv'o, la lingv'ist'o'j rimark'as, ke ili per la unu'a foj'o kompren'is tiu'n ĉi fraz'o'n mult'e pli facil'e ol en Esperant'o, — kaj la projekt'ist'o'j jam triumf'as kaj anonc'as, ke ili'a “lingv'o” (se ili iam fin'os ĝi'n) est'os pli bon'a ol Esperant'o. Sed ĉiu prudent'a hom'o tuj konvink'iĝ'as, ke tio ĉi est'as nur iluzi'o, ke al la mal'grav'a princip'o, el'met'it'a pro montr'o kaj al'log'o, tie ĉi est'as ofer'it'a'j la princip'o'j plej grav'a'j (kiel ekzempl'e la facil'ec'o de la lingv'o por la ne'kler'ul'o'j, fleks'ebl'ec'o, riĉ'ec'o, preciz'ec'o k. t. p.), kaj ke se simil'a lingv'o eĉ pov'us est'i iam fin'it'a, ĝi en la fin'o absolut'e neni'o'n don'us! Ĉar se la plej grav'a merit'o de lingv'o inter'naci'a konsist'us en tio, ke ĝi kiel ebl'e plej facil'e est'u tuj kompren'at'a de la instru'it'a'j lingv'ist'o'j, ni ja por tio ĉi pov'us simpl'e pren'i i'a'n lingv'o'n, ekzempl'e la latin'a'n, tut'e sen i'a'j ŝanĝ'o'j, — kaj la instru'it'a'j lingv'ist'o'j ĝi'n ankoraŭ pli facil'e kompren'os per la unu'a foj'o! La princip'o de kiel ebl'e plej mal'grand'a ŝanĝ'ad'o de la natur'a'j vort'o'j ne sol'e est'is bon'e kon'at'a al la aŭtor'o de la lingv'o Esperant'o, sed ĝust'e de li la nov'a'j projekt'ist'o'j ja pren'is tiu'n ĉi princip'o'n: sed dum Esperant'o prudent'e kontent'ig'as tiu'n ĉi princip'o'n laŭ mezur'o de ebl'ec'o, pen'ant'e plej zorg'e, ke ĝi ne kontraŭ'ag'ad'u al ali'a'j pli grav'a'j princip'o'j de lingv'o inter'naci'a, la projekt'ist'o'j turn'as la tut'a'n atent'o'n nur sur tiu'n ĉi princip'o'n, kaj ĉio'n ali'a'n, ne'kompar'ebl'e pli grav'a'n, ili for'don'as kiel ofer'o'n, ĉar kun'ig'i kaj konsent'ig'i inter si divers'a'j'n princip'o'j'n ili ne pov'as kaj eĉ ne hav'as dezir'o'n, ĉar ili eĉ mem ne esper'as don'i i'o'n pret'a'n kaj taŭg'a'n, sed ili vol'as nur far'i efekt'o'n.

El ĉio supr'e'dir'it'a vi vid'as, ke ne ekzist'as eĉ la plej mal'grand'a kaŭz'o por tim'i, ke aper'us ia nov'a lingv'o, kiu el'puŝ'us Esperant'o'n, — tiu'n lingv'o'n, en kiu'n est'as en'met'it'a tiom da talent'o, tiom da ofer'o'j kaj tiom da jar'o'j da pacienc'a kaj varm'eg'e al'don'it'a labor'o, la lingv'o'n, kiu en la daŭr'o de mult'a'j jar'o'j est'as jam el'prov'it'a en ĉiu'j rilat'o'j kaj en la praktik'o tiel bon'eg'e plen'um'as ĉio'n tio'n, kio'n ni pov'as atend'i de lingv'o inter'naci'a. Sed por vi, estim'at'a'j aŭskult'ant'o'j, tio ĉi est'as ne sufiĉ'a: vi dezir'as, ke ni don'u al vi plen'a'n kaj sen'dub'a'n logik'a'n cert'ec'o'n pri tio, ke la lingv'o Esperant'o ne hav'os konkur'ant'o'j'n. Feliĉ'e ni trov'as ni'n en tia situaci'o, ke ni pov'as don'i al vi tiu'n ĉi plen'a'n cert'ec'o'n.

Se la tut'a esenc'o de lingv'o art'a konsist'us en ĝi'a gramatik'o, tiam de la moment'o de la aper'o de Volapük la demand'o de lingv'o inter'naci'a est'us solv'it'a por ĉiam, kaj i'a'j konkur'ant'o'j al la lingv'o Volapük aper'i jam ne pov'us; ĉar malgraŭ divers'a'j erar'o'j la gramatik'o de Volapük est'as tiel facil'a kaj tiel simpl'a, ke don'i i'o'n mult'e pli facil'a'n kaj pli simpl'a'n oni jam ne pov'us. Lingv'o nov'a pov'us diferenc'i de Volapük nur per kelk'a'j bagatel'o'j, kaj ĉiu kompren'as, ke pro bagatel'o'j neni'u entrepren'us la kre'ad'o'n de nov'a lingv'o, kaj la mond'o pro bagatel'o'j ne rifuz'us la jam tut'e pret'a'n kaj el'prov'it'a'n lingv'o'n. En la ekstrem'a okaz'o la est'ont'a akademi'o aŭ kongres'o far'us en la Volapüka gramatik'o tiu'j'n ne'grand'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, kiu'j montr'iĝ'us util'a'j, kaj lingv'o inter'naci'a sen ia dub'o rest'us Volapük, kaj ĉia konkur'ad'o est'us por ĉiam escept'it'a. Sed lingv'o konsist'as ne sol'e el gramatik'o, sed ankaŭ el vort'ar'o, kaj la el'lern'ad'o de la vort'ar'o postul'as en lingv'o art'a cent foj'o'j'n pli da temp'o, ol la el'lern'ad'o de la gramatik'o. Dum'e Volapük solv'is nur la demand'o'n de la gramatik'o, kaj la vort'ar'o'n ĝi las'is tut'e sen atent'o, don'int'e simpl'e tut'a'n kolekt'o'n da divers'a'j el'pens'it'a'j vort'o'j, kiu'j'n ĉiu nov'a aŭtor'o hav'us la rajt'o'n el'pens'i al si laŭ si'a propr'a dezir'o. Jen kial jam en la komenc'o mem de la ekzist'ad'o de Volapük eĉ la plej fervor'a'j Volapükist'o'j natur'e tim'is, ke morgaŭ aper'os nov'a lingv'o, tut'e ne simil'a je Volapük, kaj inter la ambaŭ lingv'o'j komenc'iĝ'os batal'ad'o. Tut'e ali'a afer'o est'as kun Esperant'o: oni sci'as — kaj tio'n ĉi eĉ por unu minut'o neni'a esplor'ant'o ne'as, — ke Esperant'o solv'is ne sol'e la demand'o'n de la gramatik'o, sed ankaŭ la demand'o'n de la vort'ar'o, sekv'e ne unu mal'grand'a'n part'o'n de la problem'o, sed la tut'a'n problem'o'n. Kio do en tia okaz'o rest'is por far'i al la aŭtor'o de ia nov'a lingv'o, se tia iam aper'us? Al li rest'us jam neni'o ol ... el'trov'i la jam el'trov'it'a'n Amerik'o'n! Ni prezent'u al ni efektiv'e, ke nun, malgraŭ la jam ekzist'ant'a, bon'eg'a en ĉiu'j rilat'o'j, ĉiu'flank'e el'prov'it'a, hav'ant'a jam mult'eg'o'n da adept'o'j kaj vast'a'n literatur'o'n lingv'o Esperant'o, aper'is tamen hom'o, kiu decid'is dediĉ'i tut'a'n seri'o'n da jar'o'j al la kre'ad'o de nov'a lingv'o, ke li sukces'is al'konduk'i si'a'n labor'o'n ĝis la fin'o kaj ke la lingv'o propon'it'a de li montr'iĝ'as efektiv'e pli bon'a ol Esperant'o, — ni rigard'u do, kia'n vid'o'n hav'us tiu ĉi lingv'o. Se la gramatik'o de la lingv'o Esperant'o, kiu don'as plen'a'n ebl'o'n esprim'i en la plej preciz'a manier'o ĉiu'j'n nuanc'o'j'n de la hom'a pens'o, konsist'as tut'e el 16 mal'grand'a'j regul'et'o'j kaj pov'as est'i el'lern'it'a en du'on'o da hor'o, — tiam kio'n la nov'a aŭtor'o pov'us don'i pli bon'a'n? En ekstrem'a okaz'o li don'us ebl'e anstataŭ 16 regul'o'j 15 kaj anstataŭ 30 minut'o'j da labor'ad'o postul'us 25 minut'o'j'n? Ĉu ne ver'e? Sed ĉu dezir'os iu pro tio ĉi kre'i nov'a'n lingv'o'n, kaj ĉu la mond'o pro tia bagatel'o rifuz'os la jam ekzist'ant'a'n kaj ĉiu'flank'e el'prov'it'a'n? Sen'dub'e ne; en ekstrem'a okaz'o la mond'o dir'os: “Se en vi'a gramatik'o ia bagatel'o est'as pli bon'a ol en Esperant'o, ni tiu'n ĉi bagatel'o'n en'konduk'os en Esperant'o'n, kaj la afer'o est'os fin'it'a”. Kia est'os la vort'ar'o de tiu ĉi lingv'o? En la nun'a temp'o neni'a esplor'ant'o jam dub'as, ke la vort'ar'o de lingv'o inter'naci'a ne pov'as konsist'i el vort'o'j arbitr'e el'pens'it'a'j, sed dev'as konsist'i nepr'e el vort'o'j roman'a-german'a'j en ili'a plej komun'e uz'at'a form'o; tio ĉi est'as ne por tio, ke — kiel opini'as mult'a'j pli nov'a'j projekt'ist'o'j — la instru'it'a'j lingv'ist'o'j pov'u tuj kompren'i tekst'o'n skrib'it'a'n en tiu ĉi lingv'o (en tia afer'o, kiel lingv'o inter'naci'a, la instru'it'a'j lingv'ist'o'j lud'as la last'a'n rol'o'n, ĉar por ili ja tia lingv'o est'as mal'plej bezon'a), sed pro ali'a'j, pli grav'a'j kaŭz'o'j. Tiel ekzempl'e ekzist'as grand'eg'a nombr'o da vort'o'j tiel nom'at'a'j “fremd'a'j”, kiu'j en ĉiu'j lingv'o'j est'as uz'at'a'j egal'e kaj al ĉiu'j est'as kon'at'a'j sen el'lern'ad'o kaj kiu'j'n ne uz'i est'us rekt'a absurd'o; al ili unison'e dev'as son'i ankaŭ ĉiu'j ali'a'j vort'o'j de la vort'ar'o, ĉar ali'e la lingv'o est'us sovaĝ'a, sur ĉiu paŝ'o est'us kun'puŝ'iĝ'o de element'o'j, mal'kompren'iĝ'o'j, kaj la konstant'a regul'a riĉ'iĝ'ad'o de la lingv'o est'us mal'facil'ig'it'a. Ekzist'as ankoraŭ divers'a'j ali'a'j kaŭz'o'j, pro kiu'j la vort'ar'o dev'as est'i kun'met'it'a nur el tia'j vort'o'j, kaj ne el ali'a'j, sed pri tiu'j ĉi kaŭz'o'j, kiel tro special'a'j, ni tie ĉi detal'e ne parol'os. Est'os sufiĉ'e, se ni nur dir'os, ke ĉiu'j plej nov'a'j esplor'ant'o'j akcept'as tiu'n ĉi leĝ'o'n por la vort'ar'o kiel al'las'ant'a'n jam neni'a'n dub'o'n. Kaj ĉar la lingv'o Esperant'o ĝust'e per tiu ĉi leĝ'o si'n gvid'is kaj ĉar ĉe tiu ĉi leĝ'o grand'a arbitr'o en la elekt'o de vort'o'j ekzist'i ne pov'as, rest'as la demand'o, kio'n do pov'us al ni don'i aŭtor'o de nov'a lingv'o, se tia est'us kre'it'a? Est'as ver'o, ke al tiu aŭ ali'a vort'o oni pov'us don'i pli oportun'a'n form'o'n, — sed da tia'j vort'o'j ekzist'as tre ne'mult'e. Tio'n ĉi oni la plej bon'e vid'as el tio, ke kia'n ajn el la mult'a'j projekt'o'j aper'int'a'j post Esperant'o vi pren'us, vi trov'os en ĉiu el ili almenaŭ 60% da vort'o'j, kiu'j hav'as tut'e tiu'n sam'a'n form'o'n, kiel en Esperant'o. Kaj se vi al tio ĉi ankoraŭ al'don'os, ke ankaŭ la rest'a'j 40% da vort'o'j diferenc'as de la Esperant'a form'o plej'e nur tial, ke la aŭtor'o'j de tiu'j projekt'o'j aŭ ne turn'is atent'o'n sur divers'a'j'n princip'o'j'n, kiu'j por lingv'o inter'naci'a est'as tre'eg'e grav'a'j, aŭ simpl'e ŝanĝ'is la vort'o'j'n tut'e sen ia bezon'o, — vi facil'e ven'os al la konklud'o, ke la efektiv'a nombr'o da vort'o'j, al kiu'j oni anstataŭ la form'o Esperant'a pov'us don'i form'o'n pli oportun'a'n, prezent'as ne pli ol i'a'j'n 10%. Sed se en la Esperant'a gramatik'o oni preskaŭ neni'o'n pov'as ŝanĝ'i kaj en la vort'ar'o oni pov'us ŝanĝ'i nur i'a'j'n 10% da vort'o'j, tiam est'as la demand'o, kio'n do prezent'us per si la nov'a lingv'o, se ĝi iam est'us kre'it'a kaj se ĝi efektiv'e montr'iĝ'us kiel lingv'o taŭg'a en ĉiu'j rilat'o'j? Tio ĉi est'us ne nov'a lingv'o, sed nur iom ŝanĝ'it'a lingv'o Esperant'o! Sekv'e la tut'a demand'o pri la est'ont'ec'o de la lingv'o inter'naci'a al'konduk'iĝ'as nur al tio, ĉu Esperant'o est'os akcept'it'a sen'ŝanĝ'e en ĝi'a nun'a form'o, aŭ en ĝi est'os far'it'a'j iam i'a'j ŝanĝ'o'j! Sed tiu ĉi demand'o por la Esperant'ist'o'j hav'as jam neni'a'n signif'o'n; ili protest'as nur kontraŭ tio, se apart'a'j person'o'j vol'as ŝanĝ'i Esperant'o'n laŭ si'a bon'trov'o; sed se iam aŭtoritat'a kongres'o aŭ akademi'o decid'os far'i en la lingv'o tia'j'n aŭ ali'a'j'n ŝanĝ'o'j'n, la Esperant'ist'o'j akcept'os tio'n ĉi kun plezur'o kaj neni'o'n perd'os de tio ĉi: ili ne bezon'os tiam de la komenc'o el'lern'i i'a'n nov'a'n mal'facil'a'n lingv'o'n, sed ili bezon'os nur ofer'i unu aŭ kelk'a'j'n tag'o'j'n por la el'lern'o de tiu'j ŝanĝ'o'j en la lingv'o, kiu'j est'os far'it'a'j, kaj la afer'o est'os fin'it'a.

La Esperant'ist'o'j tut'e ne pretend'as, ke ili'a lingv'o prezent'as i'o'n tiom perfekt'a'n, ke neni'o pli alt'a jam pov'us ekzist'i. Kontraŭ'e: kiam efektiv'iĝ'os aŭtoritat'a kongres'o, pri kiu oni sci'os, ke ĝi'a decid'o hav'os fort'o'n por la mond'o, la Esperant'ist'o'j mem propon'os al ĝi difin'i komitat'o'n, kiu okup'us si'n je la tra'rigard'o de la lingv'o kaj far'us en ĝi ĉiu'j'n util'a'j'n pli'bon'ig'o'j'n, se eĉ por tio ĉi oni dev'us ŝanĝ'i la lingv'o'n ĝis plen'a ne're'kon'ebl'ec'o; sed ĉar ekzist'as neni'a ebl'o antaŭ'vid'i, ĉu tiu ĉi labor'o en'tut'e sukces'os al la komitat'o, ĉu ĝi ne daŭr'os sen'fin'a'n seri'o'n da jar'o'j, ĉu ĝi en konsent'ec'o est'os al'konduk'it'a al feliĉ'a fin'o, kaj ĉu la fin'it'a labor'o en la praktik'o montr'iĝ'os tut'e taŭg'a, sekv'e kompren'ebl'e est'us tre mal'saĝ'e kaj ne'pardon'ebl'e de la flank'o de la komitat'o, se ĝi pro la problem'a est'ont'aĵ'o rifuz'us la fakt'a'n kaj en ĉiu'j rilat'o'j fin'it'a'n kaj el'prov'it'a'n nun'aĵ'o'n; sekv'e se eĉ la kongres'o ven'us al la konklud'o, ke Esperant'o ne est'as bon'a, ĝi pov'us decid'i nur la jen'o'n: akcept'i dum'e la lingv'o'n Esperant'o en ĝi'a nun'a form'o kaj paralel'e kun tio ĉi difin'i komitat'o'n, kiu okup'us si'n je la perfekt'ig'o de tiu ĉi lingv'o aŭ je la kre'o de ia nov'a lingv'o pli ideal'a; kaj nur tiam, kiam kun la temp'o montr'iĝ'us, ke la labor'ad'o de la komitat'o est'as feliĉ'e al'konduk'it'a al fin'o kaj post mult'a'j prov'o'j montr'iĝ'is tut'e taŭg'a, nur tiam oni pov'us anonc'i, ke la nun'a form'o de la lingv'o inter'naci'a est'as eks'ig'at'a kaj anstataŭ ĝi en'ir'as en la viv'o'n la form'o nov'a. Ĉiu prudent'a hom'o konsent'os, ke la kongres'o pov'as ag'i nur tiel kaj ne ali'e. Sekv'e se ni eĉ supoz'os, ke fin'a lingv'o de la est'ont'a'j generaci'o'j est'os ne Esperant'o, sed ia ali'a ankoraŭ el'labor'ot'a lingv'o, en ĉia okaz'o la voj'o al tiu lingv'o nepr'e dev'as konduk'i tra Esperant'o.

Sekv'e resum'ant'e ĉio'n, kio'n ni dir'is de la komenc'o ĝis la nun'a minut'o, ni turn'as vi'a'n atent'o'n sur tio'n, ke ni ven'is al la sekv'ant'a'j konklud'o'j:

1. La en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a al'port'us al la hom'ar'o grand'eg'a'n util'o'n;

2. La en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a est'as tut'e ebl'a;

3. La en'konduk'o de lingv'o inter'naci'a pli aŭ mal'pli fru'e nepr'e kaj sen'dub'e efektiv'iĝ'os, kiom ajn la rutin'ist'o'j batal'us kontraŭ tio ĉi;

4. Kiel inter'naci'a neniam est'os elekt'it'a ia ali'a lingv'o krom art'a;

5. Kiel inter'naci'a neniam est'os elekt'it'a ia ali'a lingv'o krom Esperant'o; ĝi aŭ est'os las'it'a por ĉiam en ĝi'a nun'a form'o, aŭ en ĝi est'os post'e far'it'a'j i'a'j ŝanĝ'o'j.

VIII

Kaj nun ni rigard'u, kio sekv'as el ĉio, kio'n ni supr'e dir'is. Unu'e sekv'as tio, ke la Esperant'ist'o'j tut'e ne est'as tia'j fantazi'ist'o'j, kia'j ili ŝajn'as al mult'a'j tiel nom'at'a'j “saĝ'a'j” kaj “praktik'a'j” hom'o'j, — kiu'j juĝ'as pri ĉio supr'aĵ'e kaj sen ia logik'a pri'pens'o kaj mezur'as ĉio'n per mezur'il'o de la mod'o. Ili batal'as por afer'o, kiu ne sol'e hav'as grand'eg'a'n grav'ec'o'n por la hom'ar'o, sed kiu al tio hav'as en si neni'o'n fantazi'a'n kaj kiu pli aŭ mal'pli fru'e dev'as efektiv'iĝ'i kaj nepr'e efektiv'iĝ'os, kiom ajn la inerci'ul'o'j batal'us kontraŭ ĝi, kiom ajn la saĝ'ul'o'j ŝerc'ad'us pri ĝi. Kiel est'as sen'dub'e, ke post la nokt'o ven'as maten'o, tiel sen'dub'e est'as, ke post mal'long'a aŭ long'a batal'ad'o Esperant'o pli aŭ mal'pli fru'e est'os en'konduk'it'a en komun'a'n uz'o'n por la komunik'iĝ'o'j inter'naci'a'j. Ni konfirm'as tio'n ĉi kuraĝ'e ne tial, ke ni tiel vol'as, ke ni tio'n esper'as, sed tial, ke la konklud'o'j de simpl'a logik'o dir'as, ke tiel est'i dev'as kaj ke ali'e est'i ne pov'as. Long'a'n temp'o'n ebl'e ankoraŭ la Esperant'ist'o'j dev'os batal'ad'i, long'a'n temp'o'n ebl'e ankoraŭ ĉia bub'o ĵet'ad'os sur ili'n ŝton'o'j'n, kot'o'n kaj mal'saĝ'a'j'n sprit'aĵ'o'j'n, sed tio, kio dev'as ven'i, pli aŭ mal'pli fru'e ven'os. La iniciator'o'j de la Esperant'a afer'o ebl'e ne ĝis'viv'os ĝis tiu temp'o, kiam far'iĝ'os vid'ebl'a'j la frukt'o'j de ili'a ag'ad'o, ili ir'os ebl'e en la tomb'o'n kun la mal'estim'a nom'o de hom'o'j, kiu'j okup'ad'is si'n je infan'aĵ'o'j, sed pli aŭ mal'pli fru'e por la mal'dolĉ'a kalik'o, kiu'n ili trink'as el la man'o'j de la sam'temp'ul'o'j, la post'e'ul'o'j konstru'os al ili monument'o'j'n kaj el'parol'ad'os ili'a'n nom'o'n kun la plej grand'a dank'o. Long'e ankoraŭ ebl'e ili ŝajn'os al la mond'o sen'fort'a'j, mult'a'j'n foj'o'j'n ebl'e ankoraŭ ili'a afer'o ŝajn'os al la mond'o eĉ mort'int'a kaj je ĉiam en'ter'ig'it'a — sed tiu ĉi afer'o jam neniam mort'os, ĉar ĝi mort'i jam neniam pov'as. La afer'o viv'os kaj konstant'e re'memor'ig'ad'os pri si; post ĉiu nov'a silent'a temp'o, se ĝi eĉ daŭr'us dek'o'n da jar'o'j, aper'os nov'a re'vigl'ig'o; kiam lac'iĝ'os unu'j batal'ant'o'j, aper'os pli aŭ mal'pli fru'e nov'a'j energi'a'j batal'ant'o'j, kaj tiel la afer'o ir'os tiel long'e, ĝis fin'e ĝi plen'e ating'os si'a'n cel'o'n. Ne mal'ĝoj'u tial, Esperant'ist'o'j, se ne'saĝ'a'j hom'o'j ironi'e rimark'as al vi, ke vi est'as ankoraŭ tre mal'mult'a'j, ne perd'u la kuraĝ'o'n se vi'a afer'o ir'as mal'rapid'e. La afer'o konsist'as ne en rapid'ec'o, sed en cert'ec'o. Mult'e da sen'cel'a'j afer'o'j ek'bril'is antaŭ la mond'o rapid'e, sed ankaŭ rapid'e fal'is; afer'o bon'a kaj cert'a progres'as ordinar'e mal'rapid'e kaj kun grand'a'j mal'help'o'j.

Sur la supr'e montr'it'a'j'n kvin konklud'o'j'n ni turn'as apart'a'n atent'o'n de tiu'j Esperant'ist'o'j, kiu'j batal'as por si'a ide'o sen'konsci'e kaj tial ĉe la plej mal'grand'a rimark'o de la kontraŭ'ul'o'j ek'star'as sen'help'e kaj ne sci'as, kio'n respond'i, aŭ perd'as la kuraĝ'o'n. Ĉiu'j tiu'j konklud'o'j prezent'as produkt'o'n de la simpl'a kaj sever'a logik'o. Tial se oni dir'as al vi “La mond'o ne vol'as vi'a'n lingv'o'n”, respond'u kuraĝ'e: “Ĉu la mond'o vol'as aŭ ne vol'as, ĝi pli aŭ mal'pli fru'e dev'os akcept'i ĝi'n, ĉar ali'e est'i ne pov'as”. Kiam vi aŭd'os “Oni dir'as, ke aper'is nov'a lingv'o, oni dir'as, ke tia aŭ ali'a instru'it'a societ'o aŭ kongres'o dezir'as elekt'i tia'n aŭ ali'a'n lingv'o'n aŭ kre'i nov'a'n lingv'o'n”, respond'u kuraĝ'e: “Ĉiu'j tiu'j ĉi fam'o'j aŭ entrepren'o'j est'as fond'it'a'j sur la plej absolut'a ne'kompren'ad'o de la esenc'o kaj histori'o de la ide'o de lingv'o inter'naci'a; tia'j prov'o'j de la flank'o ne sol'e de privat'a'j person'o'j, sed ankaŭ de tut'a'j societ'o'j ripet'iĝ'is jam mult'a'j'n foj'o'j'n kaj ĉiu'foj'e fin'iĝ'ad'is kaj dev'is fin'iĝ'ad'i per la plej plen'a fiask'o; lingv'o inter'naci'a pov'as est'i nur Esperant'o, ĉar laŭ la leĝ'o'j de la logik'o kaj laŭ la esenc'o de la afer'o ali'e est'i neniel pov'as”.

Se oni dir'as al vi: “Tiu aŭ ali'a Esperant'ist'o aŭ societ'o Esperant'ist'a en tro grand'a sed ne prudent'a fervor'o far'is i'a'n fals'a'n paŝ'o'n kaj rid'ind'ig'is aŭ diskredit'ig'is per tio ĉi vi'a'n tut'a'n afer'o'n”, tiam respond'u: “La afer'o Esperant'a de'pend'as de neni'a person'o nek societ'o, kaj neni'a hom'o per si'a'j privat'a'j fals'a'j paŝ'o'j pov'as hav'i i'a'n influ'o'n sur ĝi'a'n sort'o'n; eĉ la aŭtor'o de Esperant'o mem est'as nun por Esperant'o absolut'e sen'influ'a, ĉar Esperant'o jam long'e far'iĝ'is afer'o pur'e publik'a”.

La du'a, kio sekv'as el ĉio, kio'n ni supr'e dir'is, est'as la sekv'ant'a: Se la elekt'o de lingv'o inter'naci'a de'pend'us de ia kongres'o de reprezent'ant'o'j de divers'a'j regn'o'j, ni long'e, tre long'e kred'ebl'e dev'us tio'n ĉi atend'i kaj neni'u el ni i'o'n pov'us far'i por tio ĉi. Sed se, kiel ni vid'is supr'e, oni jam nun pov'as kun plen'a cert'ec'o kaj preciz'ec'o antaŭ'vid'i, al kia nom'e lingv'o la sort'o difin'is far'iĝ'i iam inter'naci'a, tiam la afer'o ŝanĝ'iĝ'as. Ni ne bezon'as jam nun atend'i kongres'o'j'n: la cel'o est'as tut'e klar'a kaj ĉiu pov'as si'n tir'i al ĝi. Ne bezon'ant'e rigard'ad'i, kio'n dir'as aŭ far'as ali'a'j, ĉiu pov'as al'port'i si'a'n ŝton'o'n por la kresk'ant'a konstru'o. Neni'a ŝton'o perd'iĝ'os. Neni'a labor'ant'o tie ĉi de'pend'as de la ali'a, ĉiu pov'as ag'ad'i apart'e, en si'a sfer'o, laŭ si'a'j fort'o'j, kaj ju pli da labor'ant'o'j est'os, tiom pli rapid'e est'os fin'it'a la grand'a konstru'o. Precip'e ni turn'as ni'n al divers'a'j scienc'a'j societ'o'j kaj kongres'o'j. Ne rigard'ant'e, kio'n far'as ali'a'j, ne atend'ant'e, ke ali'a'j pren'u sur si'n la iniciativ'o'n, ĉiu societ'o aŭ kongres'o apart'e decid'u i'o'n tia'n, kio al'proksim'ig'us la grand'a'n komun'e'hom'a'n cel'o'n almenaŭ je unu paŝ'o.